Zinnenjacht

‘Het was een heldere, koude dag in april, en de klokken sloegen dertien.’

‘It was a bright, cold day in April, and the clocks were striking thirteen.’

Nineteen Eighty-Four – George Orwell, vert. Tinke Davids

De eerste zin van Nineteen Eighty-Four van George Orwell. Hoe je het precies meet, weet ik eigenlijk niet, maar dit moet toch een van de allerberoemdste openingszinnen zijn. Waarschijnlijk is het daarmee ook wel een van de allerberoemdste zinnen in het algemeen. 

Waarom is dit simpele zinnetje nou zo beroemd geworden? Wat is de kracht van Orwells openingszin?

De klok heit dertien

Toen ik die zin voor het eerst las, jaren geleden, zag ik eerlijk gezegd niks geks. Heldere dag, het is april, klokken slaan dertien: prima. Misschien kwam het doordat ik te snel begon te lezen, om maar meteen goed op gang te komen. Of misschien kwam het doordat ik zelf graag tijdstippen in 24-uursnotatie schrijf, want dat is duidelijker.

Maar de rest van de wereld – en ik, in tweede instantie – leest een doorsnee zin totdat die klokken dertien slaan. Want 24-uursnotatie of niet, dat doen klokken nou eenmaal nooit in onze wereld. We hebben hier dus te maken met een andere wereld, een waarin we zelfs klokken niet kunnen vertrouwen.

Diep lezen

Ruud Hisgen en Adriaan van der Weel grijpen Orwells openingszin aan om iets te zeggen over de manier waarop we lezen. In hun pas verschenen boek De lezende mens breken ze een lans voor ‘diep lezen’: aandachtig, zorgvuldig en kritisch lezen.

Over Orwell schrijven ze: 

Vanaf de eerste zin in de roman wijdt George Orwell de lezer haast ongemerkt in in de kunst van het diepe lezen. En waarom? Omdat hij van het volgende overtuigd is: als mensen niet goed kunnen schrijven of lezen, dan kunnen ze niet goed denken, en als zij niet goed kunnen denken, dan doen anderen het denken wel voor hen.

En dat is precies wat er in Nineteen Eighty-Four vervolgens aan de hand is. Het regime probeert al het denken en alle gevoelens van zijn onderdanen te bepalen. 

De Britse lezer is in beginsel de 12-uursnotatie gewend en kent de 24-uursnotatie misschien alleen uit het leger. Die dertien heeft dan een militaire bijklank. Zo kunnen we dus uit dat ene zinnetje al oppikken dat we te maken krijgen met een wereld die door een militair regime bepaald wordt en dat we moeten opletten, diep lezen en zelf nadenken.

Subtiel of niet

Ook de beroemde Britse literatuurcriticus Terry Eagleton haalt Orwells openingszin aan. Ook Eagleton benadrukt het belang van langzaam en diep lezen. En ook volgens Eagleton begint dat meteen bij de eerste zin.

Bij een openingspassage en literaire passages in het algemeen, schrijft hij in How to Read Literature, kun je letten op de klank, grammatica, syntax, toon, emotie, onuitgesproken veronderstellingen en implicaties, etcetera, enzovoorts – de ‘microaspecten’ van de literaire kritiek. 

Over de beginzin van Orwell schrijft Eagleton:

‘De eerste zin ontleent zijn effect aan het feit dat het woord ‘dertien’ heel zorgvuldig is geplaatst in een verder onopvallend stukje beschrijving, waarmee wordt aangegeven dat de scène zich ofwel in een onbekende beschaving, ofwel in de toekomst afspeelt. […] De meeste lezers die Orwells roman openslaan zullen al weten dat het verhaal zich in de toekomst afspeelt, zij het de toekomst van de auteur in plaats van die van onszelf. Maar het kan best zijn dat je vindt dat het vreemde slaan van de klokken aandoet als een tikje te voulu, te ‘gewild’, zoals de Fransen het noemen als iets te berekend of zelfbewust wordt gedaan. Misschien is dit detail wel gekunsteld. Het zegt net iets te duidelijk ‘Dit is science fiction’.

(eigen vertaling)

Misschien. Het is hoe dan ook subtieler dan bijvoorbeeld de openingszin van De hobbit van Tolkien: ‘In een hol onder de grond woonde een hobbit’. Ook een doorsnee zin – tot het laatste woord. Subtiel of niet, beide zinnen zijn toch iconische openingszinnen. 

Stof en gruis

De details waar Eagleton wél enthousiast van wordt, vindt hij in de tweede zin. Hoofdpersoon Winston Smith loopt zijn flat in en de gemene wind blaast een werveling van stof en gruis mee naar binnen. Daarover schrijft Eagleton:

‘Stof en gruis zijn tekenen van willekeur en toeval. Ze representeren stukjes spul zonder rijm of reden, die niet passen in een alomvattend of betekenisvol ontwerp. Je kunt ze daarom zien als het tegendeel van het totalitaire regime dat in de roman wordt beschreven.’

(eigen vertaling)

Ja, dat is inderdaad een stuk subtieler dan die dertien klokslagen.

Ik denk dat we er nog aan kunnen toevoegen dat Orwell met dit soort elementjes – naast het stof ook de terugkerende geur van gekookte kool en de open spatader van Winston – niet alleen betekenisvolle details toevoegt, maar ook iets van realisme zijn fictieve wereld in wil brengen. Hebben we het eerder over gehad.

Onopvallende woordjes

Nu hebben we eigenlijk alleen het laatste woord van de zin goed en langzaam gelezen. Maar ook de andere woorden verdienen aandacht. 

Je zou het misschien niet zeggen, maar Orwell herschreef zijn zinnetje flink. Dat hij ook alle onopvallende woordjes heel zorgvuldig plaatste, kunnen we opmaken uit zijn herzieningen. Dit stond er eerst:

‘It was a cold, blowy day in early April, and a million radios were striking thirteen.’

Dus voordat Orwell uiteindelijk ‘the clocks’ koos, stond er eerst ‘innumerable clocks’ en daarvoor ‘million radios’. Kijk en dan zou Eagleton helemaal zijn gaan steigeren, en ik met hem. Een miljoen radio’s die dertien slaan, dat is in een verhaal dat toch enigszins realistisch wil overkomen echt over de top. Vond Orwell kennelijk zelf ook.

Ook schrapt Orwell de ‘early’ voor ‘April’. Geen idee waarom. April 2022 bewijst in elk geval dat het ook tegen het eind van april helder én koud kan zijn. 

‘Cold, blowy’ wordt ‘bright, cold’. Misschien omdat Orwell de wind pas in zin twee wil noemen, om er meteen het stof en gruis mee naar binnen te blazen. Ik vind ‘bright’ hier heel goed, want als het ook nog eens een grauwe, grijze dag was geweest, dan werd het allemaal wel erg… nou ja, grauw en grijs. En daar hebben we de rest van het boek nog voor.

---

• 1984 – George Orwell, vertaald door Tinke Davids, de Arbeiderspers, 1950/2020.
• De lezende mens – Ruud Hisgen en Adriaan van der Weel, Atlas Contact, 2022.
• How to Read Literature – Terry Eagleton, Yale, 2013.
• De hobbit – J.R.R. Tolkien, vertaald door Max Schuchart, uitgeverij-M, 1957/2003.
• Nineteen Eighty-Four: The Facsimile of the Extant Manuscript – George Orwell, Secker & Warburg, 1949/1984. Een stukje is te zien op Google Books.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

»Ich weiß, jede gelesene Zeile ist Gewinn.«
«Io so che ogni rigo letto è profitto»
‘Ik weet dat elke gelezen regel winst is.’

– Hugo von Hofmannsthal / Cristina Campo / eigen vertaling

Aan het begin van de twintigste eeuw ziet een Duitse officier op ‘strafexpeditie’ in China na de Bokseropstand een rij mannen opgesteld in een veld. Veroordeelden in afwachting van hun executie. De beul verricht met een zwaard zijn taak bij de een na de ander. Zijn helpers hoeven de veroordeelden niet vast te binden of zelfs maar beet te pakken: zodra de volgende man aan de beurt is, zet die zijn benen uiteen, handen op de knieën, nek naar voren, klaar voor het zwaard. 

Een van de laatste mannen in de rij, die nog lang niet aan de beurt is, leest met volle aandacht een boek. De officier rijdt naar hem toe en vraagt hem: ‘Wat lees je?’ De man kijkt op en vraagt terug: ‘Waarom valt u mij lastig?’ De officier: ‘Hoe kun je nu lezen?’ De man zegt: ‘Ik weet dat elke gelezen zin winst is.’

De officier rijdt naar de generaal die de executie heeft bevolen, smeekt net zo lang tot hij hem vrij heeft, rijdt terug met de schriftelijke vrijspraak, laat het nieuwe vonnis zien aan de officier van dienst en krijgt toestemming de man uit de rij te halen. 

Gauw zegt hij hem: ‘Je bent vrijgesproken, je kunt gaan.’ De man slaat zijn boek dicht, kijkt de officier recht in de ogen en zegt: ‘Je hebt het goede gedaan. Je ziel zal veel winst halen uit dit moment’, knikt hem toe en loopt weg door de velden.

Cristina Campo

Deze anekdote komt uit de aantekeningen van Hugo von Hofmannsthal, die hem hoorde van de Oostenrijkse journalist Paul Zifferer. Uit die aantekeningen van Hofmannsthal werd hij opgepikt door schrijver en Hofmannsthal-vertaler Cristina Campo. Campo, die eigenlijk Vittoria Guerrini heette en leefde van 1923 tot 1977, verwerkte het verhaaltje in haar essay ‘De onvergeeflijken’. 

Ik twijfelde vorige week om dit fragment van Campo mee te nemen met de details voor de dood. Waarom zou je nog iets nutteloos doen, zo vlak voor je wordt terechtgesteld? Dat was vorige keer de vraag en dat is nu ook de vraag van de verwonderde Duitse officier. Maar Campo wil hiermee niet laten zien dat de terdoodveroordeelde nog menselijk is. Zij zet de anekdote op een andere manier in.

‘De onvergeeflijken’ is een wonderlijk essay over – onder meer – het streven naar perfectie. Campo concludeert uit de anekdote over de lezende veroordeelde dat het boek dat de man las hoogstwaarschijnlijk een perfect boek was. Vervolgens onderzoekt ze dromerig-literair wat dat is, perfectie, en dan met name in schrijfstijl. 

De winst

Hoewel hij voor Campo niet de pointe van de zin is, zit de kern van de uitspraak eigenlijk aan het eind van de zin: de winst. In het Duits van Hofmannsthal ‘Gewinn’; in het Italiaans van Campo ‘profitto’, wat lijkt op ‘profijt’. Wat betekent dat precies? Wat is de winst? Welk profijt heeft de man van het lezen?

Financieel gewin kunnen we meteen wegstrepen: dat is het duidelijk niet. In zekere zin is de uiteindelijke winst dat zijn leven wordt gespaard. Maar dat weet de Chinese lezer op dat moment nog niet. Hij staat niet te lezen omdat hij weet dat hij daarmee zijn eigen leven redt. 

Hij zegt niet ‘ik wil dit boek zo graag nog uitlezen’ of ‘ik wil per se weten hoe dit verhaal afloopt’. Nee, hij probeert nog zoveel mogelijk regels of zinnen met aandacht te lezen. Misschien kunnen we elke vorm van nut dus wel wegstrepen. Dat hij nog staat te lezen dient in principe geen enkel ander doel.

Hij zegt trouwens ook niet elke zin of elk woord. Waarom niet? En als het om een Chinese tekst gaat, wat geldt dan eigenlijk als regel: een horizontale of een verticale reeks karakters? Zou ‘regel’ niet overdrachtelijk gebruikt worden en dus toch ‘zin’ betekenen? 

Het lijkt er hoe dan ook op dat de lezer iets bedoelt als: ‘ik geniet van alles wat ik nog kan lezen’ of ‘elke zin die ik nog kan lezen is mooi meegenomen’. Dat klinkt al een stuk duidelijker, maar toch ook veel minder memorabel. 

De perfecte lezer

Onze zin is kort en krachtig. Haast als een oosterse wijsheid. De man wordt natuurlijk gestoord bij het lezen, terwijl hij niet lang meer heeft. Al had hij iets kunnen zeggen als: ‘Zeg, ik probeer hier een boek te lezen, terwijl ik midden in een veld sta en over een paar minuten word onthoofd door die beul daar, dus wil je mij nu alsjeblieft even niet storen met je vragen…’ Ook minder memorabel.

Het had misschien zelfs nog korter gekund: ‘Elke gelezen regel is winst’. Ook mooi. Maar juist degene die de zin uitspreekt en het moment waarop hij dat doet maken de zin zo bijzonder. De ‘ik’ maakt hem persoonlijk, waardoor de zin naar een specifiek persoon en een specifieke situatie verwijst. En wie is dan die ‘ik’? Een naamloze Chinese man. Maar hoewel Campo hem niet zo noemt, is hij in haar tekst denk ik een voorbeeld van de perfecte lezer.

Voor perfectie is volgens Campo namelijk aandacht nodig, intense aandacht. Dat vind ik de kracht van Campo: haar nadruk op aandacht. Aandacht levert namelijk geregeld mooie poëzie en literatuur op. Bovendien ligt onze aandacht continu onder vuur – tegenwoordig zelfs nog veel meer dan in Campo’s tijd. 

Wie leest, moet zich daarvoor, net als die Chinese man, vaak verantwoorden. Wie zelfs bij de naderende executie nog in staat is een boek te lezen, moet zijn aandacht wel heel erg onder controle hebben. Een perfecte lezer dus.

Paddenstoelen en perzen

Wat is dan het perfecte boek, vraagt Campo. Een boek dat de moeite waard is met de dood in zicht. Ze noemt zelf meermaals dichter Marianne Moore (wier werk ze ook vertaalde) als schrijver die na aandachtig kijken in een perfecte stijl kon schrijven. Maar – en dit vind ik mooi – het hoeft geen hoog aangeschreven literatuur of heilig boek te zijn. Het kan volgens Campo ook een tekst zijn over paddenstoelen, over de knopen van een Perzisch tapijt of een vogelgids met omschrijvingen van vogelgeluiden.  

Het voert nu te ver om al Campo’s voorbeelden te noemen, maar het gaat haar onder meer om gratie, lichtheid, ironie, fijnzinnigheid, ‘een rustige blik die tot in de diepste diepten doordringt’ en goedgekozen analogieën en een poëtische geest die de werkelijkheid in krachtige beelden weet te vangen. En een zelfverzekerde ongekunsteldheid – sprezzatura in het Italiaans – kan ze ook waarderen en vindt ze zelfs in een museumgidsje over het hertogelijk paleis in Urbino. 

Toch te leuk om niet te noemen: Campo noemt het herhalen van het bijvoeglijk naamwoord ‘hoge’ in de volgende zin een teken van sprezzatura. ‘Als we uit dit zeer hoge raam kijken, zien we meteen dat we ons in een hoge toren bevinden.’

Vooruit, nog één voorbeeld van Campo. Ze haalt een zin aan uit de laatste, Italiaanse brief van Mozart. Een voorbeeld van een perfecte stijl, die afhangt van twee modale partikels – ‘toch’ en ‘zo’ – twee kleine woordjes die de toon bepalen: ‘La vita era pur sì bella’, ‘Het leven was toch zo mooi’. Zijn dat geen perfecte woorden om te lezen vlak voor het einde?

---

• ‘De onvergeeflijken’ (Gli imperdonabili) – Cristina Campo, vertaald door Frans van Dooren, in Nexus 16. Behalve de vertaling van onze zin zijn de Nederlandse citaten van Campo in dit stukje ontleend aan Van Dooren.
• Aufzeichnungen aus dem Nachlass, Juni, 1911 – Hugo von Hofmannsthal, Gesammelte Werke, Reden und Aufsätze III, 1925-1929, Aufzeichnungen, Fischer 1980.
• In Becoming Human Is an Art is een Engelse vertaling van Campo’s essay van Will Schutt opgenomen die ik heb geredigeerd.
• De Engelse vertaling van Andrea di Serego Alighieri and Nicola Masciandaro (met een overdaad aan voetnoten) is integraal online te lezen als pdf.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

‘En eenmaal, ondanks de mannen die hem bij de schouders vasthadden, stapte hij iets opzij om een plas te ontwijken die op het pad lag.’

‘And once, in spite of the men who gripped him by each shoulder, he stepped slightly aside to avoid a puddle on the path.’

– George Orwell, vert. Arie Storm

Onlangs was ik bij een lezing van schrijver en Orwell-vertaler Arie Storm. Storm vertaalde Down and Out in Paris and London en enkele essays van Orwell. Bij dat vertalen ontdekte hij dat Orwell eigenlijk een betere schrijver was dan hij altijd dacht. Dat zat ’m vooral in Orwells oog voor details. 

Onze zin is daar een voorbeeld van. Hij komt uit ‘A Hanging’, ‘Een terechtstelling’, waarin Orwell in een paar bladzijdes de gang naar de galg van een terdoodveroordeelde in Birma minutieus beschrijft. De veroordeelde loopt moeizaam en met gebonden handen de bijna veertig meter naar de executieplaats: 

Bij elke stap gleden de spieren keurig op hun plaats, danste de haarlok op zijn schedel op en neer, drukten zijn voeten zich tegen het natte grint. En eenmaal, ondanks de mannen die hem bij de schouders vasthadden, stapte hij iets opzij om een plas te ontwijken die op het pad lag.

Eigenaardig om die zin met ‘en’ te beginnen. Hij zou prima passen in de vorige zin. Maar die zin zit al boordevol details – die terugglijdende spieren, de dansende haarlok, het natte grint. Kennelijk moet het detail van de plas die ontweken wordt toch losstaan van die andere details en verdient het een aparte zin. 

Het is ook opvallend dat Orwell niet schrijft: ‘En ondanks de mannen die hem bij de schouders vasthadden, stapte hij eenmaal…’ Hij begint met dat rare ‘En eenmaal’, dan de bijzin, en dan de rest van de zin. Misschien zoek ik er nu te veel achter, maar de zin loopt daardoor niet heel soepel – haast als een moeizaam lopende veroordeelde die aan zijn schouders wordt meegevoerd, niet? De opvallende alliteratie van de s’en in ‘stepped slightly aside’ en p’s in ‘puddle on the path’ doen me vermoeden dat Orwell erg zijn best heeft gedaan op dit zinnetje.

Bloed en blinddoek

Literatuurcriticus James Wood schreef over deze zin in Hoe fictie werkt – niet toevallig ook door Storm vertaald en aangehaald in zijn lezing. Wood vergelijkt deze scène van Orwell met een eveneens beroemde executiescène in Oorlog en vrede van Tolstoj. In het elfde hoofdstuk van het vierde boek wordt ook iemand onder zijn oksels gegrepen en naar een executieplaats gesleept:

Toen hij werd geblinddoekt, trok hijzelf de knoop die te strak zat op zijn achterhoofd goed; toen hij even later tegen de met bloed besmeurde paal werd gezet, leunde hij naar achteren en omdat deze houding ongemakkelijk voor hem was ging hij weer rechtop staan, zette zijn beide benen stevig op de grond en leunde rustig naar achter.

Heel andere stijl, maar ook gedetailleerd beschreven. Bij Tolstoj geen galg maar een vuurpeloton, vandaar de ‘met bloed besmeurde paal’. Maar de details waar het Wood om gaat, zijn bij Orwell het uitwijken voor de plas en bij Tolstoj het losser doen van de blinddoek. Waarom zou je dat nou nog doen, zo vlak voor je dood? Wat maakt zoiets onbenulligs op zo’n moment nog uit?

Ik denk dat Wood vervolgens nog iets mist in zijn interpretatie. Hij schrijft dat het hier in beide gevallen gaat om ‘irrelevante, overbodige details’. Orwell en Tolstoj gebruiken deze details volgens hem als literair middel om de scènes realistisch te laten overkomen. De werkelijkheid is vol van zulke irrelevante details, zegt Wood, en door zulke details in te zetten in literatuur lijkt het verhaal echter én wordt de lezer ook opmerkzamer voor zulke details in de echte wereld.

Een mens vernietigen

Dat is op zich een mooi inzicht. Het zegt inderdaad iets over hoe fictie werkt en gaat op voor veel details – het natte grind en de bebloede paal van zonet bijvoorbeeld. Wood schrijft dat het kunnen opmerken van zulke details goede schrijvers onderscheidt van beginnende of slechte schrijvers. 

Maar als we bij Orwell even verder lezen, blijkt meteen dat die details van hem er niet alleen zijn voor het realistische beeld. En ze zijn zeker niet irrelevant. Wat Orwell ook enorm goed kan, is zulke details verwerken tot meer algemene en abstracte uitspraken. Direct op onze zin volgt dit:

Het is vreemd, maar tot op dat moment had ik er nooit bij stilgestaan wat het betekent om een mens te vernietigen die gezond is en bij volle bewustzijn. Toen ik de gevangene opzij zag stappen om de plas te ontwijken zag ik het geheim, het onzegbaar verkeerde van het afsnijden van een leven in volle bloei. Deze man was niet stervende, hij was net zo levend als wij.

Niks overbodig detail dus! Voor Orwell is het een concreet opstapje naar de kern van zijn tekst: overbrengen wat het betekent een gezond mens te vernietigen en hoe onzegbaar verkeerd het is dat te doen. 

Je verwacht van zo’n terdoodveroordeelde tijdens zijn galgengang misschien lethargische aanvaarding of juist hevig protest. Maar nee, deze man is een doodgewoon levend mens. Hij stapt dus gewoon nog even opzij om een plas te ontwijken. Je kunt zelfs zeggen dat de details van het opzijstappen of het verstellen van de blinddoek daarvoor symbolen zijn – zo’n beetje het tegendeel dus van details omwille van het realisme. 

De mens, een bloem

Storm vertaalt dat trouwens erg mooi. In het Engels staat er ‘cutting a life short when it is in full tide’. Maar in plaats van iets met ‘hoogtijdagen’ kiest Storm voor ‘het afsnijden van een leven in volle bloei’. Het mensenleven als een bloem. 

Als het over bloemen en Orwell gaat, kan ik sinds Orwell’s Roses, waarover ik eerder al schreef, niet anders dan even aan Rebecca Solnit denken. Ook nu loont het om even in haar boek te spieken.

Tegen het eind van zijn leven besteedde Orwell in slechte gezondheid veel tijd en aandacht aan tuinieren, benadrukt Solnit. Dat komt velen toch wat triviaal, irrelevant, onbelangrijk, zinloos en verstrooid over. Hij moest zich richten op het afmaken van Nineteen Eighty-Four. 

Boeddhistische aardbeien

Dat Orwell niettemin volop bezig was in de tuin doet Solnit denken aan een boeddhistische parabel

…waarin iemand achternagezeten wordt door een tijger, in volle vlucht over de rand van een afgrond tuimelt en een kleine plant vastgrijpt om te voorkomen dat ze naar beneden valt en sterft. Het blijkt een aardbeienplant die langzaam maar zeker uit de grond omhoog komt en op het punt staat los te schieten. Wat moet je, zo is de vraag in de parabel, op zo’n moment doen, en het antwoord is die aardbei proeven en ervan genieten. Dit verhaal wijst erop dat we altijd sterfelijk zijn en wel eens eerder zouden kunnen overlijden dan we denken: vaak zijn er tijgers, soms zijn er aardbeien.

(eigen vertaling)

Bij die aardbei kun je je ook afvragen: wat heeft het voor zin die te eten als je toch binnen enkele ogenblikken sterft? Maar schrap je die aardbei, dan heeft het verhaal geen moraal meer. Zo zit het bij Orwell ook. 

Toegegeven, de plas van Orwell en de blinddoek van Tolstoj zijn realistischer dan de aardbei uit de parabel. Maar het zijn alledrie details van dingen die vlak voor de dood misschien zinloos zijn, maar juist door hun trivialiteit ook van groot belang. De kleine nutteloze handeling blijkt een detail met grote betekenis.

---

• Lezing Arie Storm over Down and Out in Paris and London bij Studium Generale Leiden
• ‘A Hanging’ – George Orwell, integraal te lezen via de Orwell Foundation
• ‘Een terechtstelling’ – George Orwell, vertaald door Arie Storm, in Waarom ik schrijf, Arbeiderspers 2020
• Oorlog en vrede – Lev Tolstoj, vertaald door Y. Bloemen en M. Wiebes, Van Oorschot, 2006.
• Hoe fictie werkt – James Wood, vertaald door Arie Storm, Querido, 2012.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

Ik speel mijzelf: ik hengel uit de afgrond op wat de situatie van mij vraagt en werp het terug, wanneer zij iets anders vraagt.
– Cornelis Verhoeven, ‘Een droom’ in Kleine denkoefeningen

Op dinsdag 4 augustus 1953 herinnert de Nederlandse filosoof Cornelis Verhoeven zich een droom die hij vijf jaar eerder heeft gehad. Dit nogal specifieke feitje weten we omdat hij erover schrijft in een beknopte bespiegeling. Die bespiegeling is opgenomen in Kleine denkoefeningen – heerlijke titel – met een greep uit de kortere geschriften van Verhoeven. Wil Derkse schrijft in zijn sfeervolle, persoonlijke voorwoord een paar opvallende dingen, die volgens mij mooi samenkomen in onze zin. 

Filosofen en filosofologen

Verhoeven was volgens Derkse een filosoof, niet (alleen) een filosofoloog. ‘Filosofologen’, dat zijn filosofiekenners, vakfilosofen, meestal academici; en ‘filosofen’, dat zijn denkers die niet zozeer reflecteren op andere filosofen maar zelf nadenken over de mens en de wereld. 

Dat onderscheid komt van Harry Mulisch, die zich van de filosofologen wilde distantiëren. Verhoeven zelf vond dit onderscheid trouwens ‘nuttig’, maar noemde het werk van Mulisch ook een ‘kosmische ego-soufflé’.

Als het onderscheid al houdbaar is, lijkt Verhoeven mij juist een goed voorbeeld van iemand die én filosofoloog én filosoof was. Verhoeven was echt een kenner, met name van Plato en Heidegger. Wie een beetje Heidegger heeft gelezen, herkent direct diens ideeën in die van Verhoeven. Maar wacht even – wat Derkse wil zeggen, is denk ik niet veel meer dan dat Verhoeven originele ideeën heeft. Onthouden we.

Klare taal

Derkse schrijft ook dat Verhoevens taal herkenbaar is: ‘precies taalgebruik zonder wijsgerig jargon en zonder veel verwijzingen’. Dat ‘zonder wijsgerig jargon’ lijkt me iets te kort door de bocht. In de inhoudsopgave alleen al: ‘diminutiva’, ‘catharsis’, ‘metafysiek’, ‘Egodicee’, ‘ethos’… Er gaan wel eens dagen voorbij dat ik die woorden niet gebruik. 

Die termen en de vele Griekse en Duitse (leen)woorden zijn nu eenmaal eigen aan de taal van Verhoeven. Hij gebruikt ze volgens mij niet om iets te verhullen en bovendien waren deze kleine denkoefeningen persoonlijke, ongepubliceerde aantekeningen. 

Maar los van die moeilijke woordjes hier en daar heeft Derkse wel gelijk dat Verhoevens gedachtegangen goed te volgen zijn en veel alledaagse woorden en concrete beelden bevatten. Derkse stelt dat vooral de manier waarop Verhoeven dacht nog steeds uitnodigt tot navolging. Verhoeven verwondert zich over een alledaags verschijnsel – de knoop, de wolk, verkleinwoordjes of hoepelrokken bijvoorbeeld – en denkt daar dan wat dieper over na.

De droom en de psychiater

Ook in onze zin is dat het geval. De overpeinzing waaruit hij komt, begint zoals gezegd met de herinnering aan een droom. Verhoeven droomde dat hij op een eenwieler langs de rand van een hoog gebouw fietste, zijn evenwicht verloor, de diepte in viel en toen verscheurd werd door bloedhonden. Er gaan wel eens nachten voorbij dat ik dat niet droom.

Als je zoiets droomt, vraag je je natuurlijk af: wat heeft dit te betekenen? Verhoeven oppert een paar mogelijkheden. Misschien stond die droom wel voor de vrees dat de psychiater die hij in die tijd bezocht een karikatuur van hem zou maken. 

‘Van het gesprek dat wij hadden herinner ik mij alleen nog dat ik telkens op het punt stond hem in de rede te vallen wanneer hij, om een eigenschap van mij aan te duiden, een woord gebruikte dat ik te weinig genuanceerd, te ongunstig ook vond.’

Je zal maar psychiater zijn en zo’n filosoof op bezoek krijgen! (Wat zou je dan dromen?)

Spelen en hengelen

Dat leidt Verhoeven naar onze zin. ‘Ik speel mezelf’ betekent hier zoiets als ‘ik speel een rol, ik presenteer me op een bepaalde manier aan mijn psychiater’. Maar als de psychiater vervolgens denkt dat dat de hele meneer Verhoeven is en dat hij nu zijn hele aard en karakter kent, dan is dat een karikatuur. De psychiater krijgt maar een klein deel van Verhoeven te zien.

Verhoeven – en ieder mens – is meer dan alleen die rol. Want bij de bakker, op je werk of bij je vrienden in de kroeg gedraag je je steeds weer anders. Die rollen kan je niet allemaal tegelijk spelen, maar verschillen per situatie. Verhoeven ‘hengelt ze op’: dat is mooi, want dat klinkt luchtig en speels, niet loodzwaar. (Verhoeven noemt dit een ‘zephyr-licht’ inzicht, maar dat voert nu een beetje te ver.)

Je bent een onpeilbare afgrond

Het mooiste en diepste inzicht in onze zin is dat we die rollen en maskers ophengelen uit een afgrond. Verhoeven schrijft:

‘Ik ben een afgrond die ik zelf niet kan peilen en waarvan ik veronderstel dat ook een ander hem niet kan peilen, zeker niet de eerste beste, zeker niet op het eerste oog.’

Met andere woorden: wat we allemaal in ons hebben, dat weten we zelf ook niet. Ieder mens draagt een onoverzienbare hoeveelheid mogelijke eigenschappen en eigenaardigheden in zich. Is dat geen prachtig mensbeeld? Dat maakt toch ieder willekeurig mens dat je op straat ziet tot een wonderlijk wezen. En jijzelf bent dus ook een wonderlijk wezen? Er blijft altijd nog iets aan jezelf te ontdekken.

Als een psychiater of wie dan ook zich dus waagt aan ‘conclusie-trekkerij’ of ‘symptomen-aanvoer’ levert dat maar een heel beperkt beeld op, een karikatuur. 

Het beeld dat we een onpeilbare afgrond zijn, roept natuurlijk allerlei verdere vragen op. Wat betekent het nou precies en concreet? Heeft Verhoeven zich hier weer laten inspireren door Heidegger (wat ik vermoed) en wat zegt die dan zoal over de mens? Ik denk dat dat bijdraagt aan de diepzinnigheid van de zin.

Terugwerpen

Dan is er nog een dingetje aan de zin: die komma hoort daar eigenlijk niet. Het terugwerpen hoort bij ‘wanneer [de situatie] iets anders vraagt’. Misschien vergis ik me, maar ik denk dat je hieraan kunt zien dat Verhoeven veel Duits las. In het Duits kom je zo’n komma voor een beperkende bijzin vaker tegen, hoewel je het in oudere Nederlandse teksten ook wel ziet. 

Hoe dan ook, pas als de situatie erom vraagt, werpt Verhoeven terug wat hij uit zichzelf ophengelde. Eigenlijk zoals een goede sportvisser na het hengelen en vangen een vis terug werpt. Vind ik ook weer een leuk, speels beeld.

Hoe schrijf je dus iets dieps in simpele taal? Begin met iets alledaags waarover je je verwondert en zoek iets origineels – een vreemde droom die je betekenisvol lijkt. Schrijf daarover, maar vermijd jargon en probeer het te vatten in mooie beelden – een psychiater die een bloedhond is en hengelen in een afgrond. Komt er niks in je op? Lees dan zo’n stukje Verhoeven en kijk hoe hij te werk ging.

---

• Kleine denkoefeningen – Cornelis Verhoeven, uitgeverij Damon, 2022.
• Waar is de ware filosofie? – Harry Mulisch, De Gids, 1988.
• ‘Fictie als verklaring’ – Cornelis Verhoeven over Mulisch, Trouw, 2001.
• Parafilosofen – Cornelis Verhoeven, Ambo, 1973.

Lees ook:

• Een gekidnapt Westen
• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Waarom laten mensen zich meeslepen door autoritaire demagogen?
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward

‘Nature, who has played so many queer tricks upon us, making us so unequally of clay and diamonds, of rainbow and granite, and stuffed them into a case, often of the most incongruous, for the poet has a butcher’s face and the butcher a poet’s; nature, who delights in muddle and mystery, so that even now (the first of November, 1927) we know not why we go upstairs, or why we come down again, our most daily movements are like the passage of a ship on an unknown sea, and the sailors at the mast-head ask, pointing their glasses to the horizon: Is there land or is there none? to which, if we are prophets, we make answer “Yes”; if we are truthful we say “No”; nature, who has so much to answer for besides the perhaps unwieldy length of this sentence, has further complicated her task and added to our confusion by providing not only a perfect ragbag of odds and ends within us—a piece of a policeman’s trousers lying cheek by jowl with Queen Alexandra’s wedding veil—but has contrived that the whole assortment shall be lightly stitched together by a single thread.’

‘De natuur, die zich steeds zoveel vrijheden met ons veroorlooft, ons in zeer ongelijke delen uit leem en diamant, uit regenboog en graniet heeft geschapen, en deze bestanddelen in een vaak zeer ontoepasselijk omhulsel heeft gestopt – want heeft niet de dichter het gezicht van een slager en de slager dat van de dichter; de natuur, die zich over alles wat maar verward en raadselachtig is verblijdt, zodat wij zelfs heden (1 november 1927) niet weten waarom wij een trap oplopen of deze weer afdalen en onze gewone alledaagse bewegingen lijken op de koers die een schip door onbekende wateren vaart, terwijl de matroos in het kraaiennest met zijn kijker de horizon afzoekt en twijfelt: ‘Is dat nu land, of niet?’ Waarop wij, indien wij profeten zijn, ‘Ja’ antwoorden; en indien wij eerlijk zijn, ‘Nee’; de natuur, die voor nog veel meer verantwoordelijk is dan voor deze lange en wellicht onhandzame zin alleen, heeft haar taak nog ingewikkelder gemaakt en onze verwarring vergroot niet slechts door onze geest te verrijken met een allegaartje van oude vodden – een stuk broek van een agent naast de bruidssluier van koningin Alexandra – maar ook door te bewerkstelligen dat deze hele santenkraam uiteindelijk met één enkele draad en een grote steek aaneengeregen wordt.’

Virginia Woolf – Orlando, vert. Gerardine Franken

Goed. Eerst even rustig bijkomen misschien.

Wanneer ik deze blogposts op mijn site zet, zie ik door een plugin altijd een rood, oranje of groen seintje over de ‘leesbaarheid’ van het bericht. Zodra er te veel lange zinnen in zitten, springt dat seintje op rood. Daar probeer ik me dan niet veel van aan te trekken, maar het valt toch elke keer weer op. Dit keer wordt het rood. Niks aan te doen.

Deze zin van Virginia Woolf uit Orlando is in het Engels liefst 194 woorden. Zelfs voor Woolf, die niet vies is van een flinke zin op z’n tijd, is dit aan de lange kant.

Wapperend ondergoed

Orlando, de hoofdpersoon, is een edelman getroffen door een grote liefde voor literatuur. Hier heeft hij ’s avonds laat zitten lezen in het werk van Thomas Browne. Hij staat op het punt zelf iets te schrijven, maar hij aarzelt. En dan voegt Woolf deze bespiegeling in, die qua stijl lijkt op de lange, rijke en eigenaardige zinnen van Browne.

Om hem te snappen, moeten we even kijken naar het vervolg. Daarin schetst Woolf de werking van de herinnering. Als we aan een tafel gaan zitten en de inktpot naar ons toe trekken, kunnen er onverwacht duizenden verschillende fragmenten in ons opkomen die door onze herinnering losjes met elkaar worden verbonden – als een waslijn vol ondergoed dat in een flinke rukwind hangt te wapperen aan de lijn, schrijft Woolf prachtig. (‘En zo verging het ook Orlando, toen hij zijn pen in de inkt doopte…’)

De kern van onze zin werkt daarnaar toe. Maar niet zonder een paar omwegen. Je zou kunnen zeggen dat onze zin zelf ook een waslijn is met allerlei fragmenten die hangen te wapperen. 

Regenboog en graniet

Er zijn in elk geval drie grote delen. Samen geven ze een beeld van hoe dat volgens Woolf gaat, herinneren en schrijven. Elk deel begint met ‘nature, who’. Dat is al opvallend, want ‘who’ in plaats van ‘that’ suggereert een soort persoon. 

Het eerste deel van de zin gaat over de aard van de mens. We zijn klei en diamant, regenboog en graniet. Dat lijken me (mooie) metaforen voor lichaam en geest: de tegenstelling klei-diamant is kneedbaar, dof, goedkoop tegenover hard, stralend, kostbaar; en regenboog-graniet is ontastbaar, kleurrijk, hemels tegenover hard, grijzig, aards. 

Het idee dat we niet samenvallen met ons lichaam (zoals een dichter er soms uitziet als een slager en andersom) staat centraal in de hele roman. Orlando verandert op een gegeven moment zelfs van een man in een vrouw – zonder dat zijn/haar persoonlijkheid daar veel door verandert, volgens de verteller.

Wegdromen op zee

Het tweede deel begint met de stelling dat we in het leven bijna nooit weten wat er komen gaat. Er zijn behoorlijk wat raadselachtige en verwarrende gebeurtenissen – muddle en mystery, dat allitereert mooi in het Engels. We weten niet eens waarom we de trap op of af gaan. Of nou ja, ‘we’, lees: ‘ik’. Want door die datum er tussen haakjes bij te zetten, valt de verteller hier wel heel erg samen met Woolf zelf. Een knipoogje van Woolf.

Dan, na die droge datum en het prozaïsche traplopen, stuift ze weg in een enorm potsierlijke beeldspraak. Na ‘an unknown sea’ zou je al kunnen stoppen, dan is het beeld nog steeds een cliché maar al wel duidelijk. (Varen als metafoor voor het leven: waar hebben we dat eerder gezien?) Maar dan komt er nog die klungelige uitwijding over matrozen en profeten. De vertaler maakt er zelfs pardoes een nieuwe zin van, getuige de hoofdletter w van ‘Waarop’. 

Toch is dit stukje goed. Want de zin gaat juist over mijmeren, wegdromen en zulke beelden die uit de lucht komt vallen. Dat we allemaal de kapitein zijn van een schip dat vaart op onbekende wateren, dat verwacht je. Maar hupsakee, Woolf droomt vrolijk nog een eindje weg en laat het nog op papier staan ook. Dát verwacht je niet.

Een broek en een bruidsjurk

Woolf doet dit welbewust, dat blijkt wel uit het begin van het derde stuk. Soms zit je ineens met een onhandzaam lange zin. Weer een knipoogje van Woolf. Het gaat haar om de perhaps unwieldy length of this sentence – dus echt om de lengte van de zin en niet om, zoals de vertaler denkt, de lengte plús eventuele onhandzaamheid van de zin.

Dit knipoogje is grappiger dan het vorige knipoogje, want hij getuigt van zelfspot. Het eerste knipoogje zei zoiets als: ‘kijk, lezer, u leest hier een verhaal, maar u weet toch wel dat ik dat nu zit te schrijven, namelijk op 1 november 1927’. Dit tweede knipoogje zegt, denk ik: ‘lezer, u vindt deze zin veel te lang, dat is hij ook, maar lees toch na deze korte adempauze nog even door’.

De onvoorspelbaarheid van wat we schrijven wordt nog eens vergroot doordat onze herinnering een allegaartje van allerlei indrukken is. Van een simpele broek tot de bruidssluier van koningin Alexandra. De jurk waar die sluier bij hoort, heeft zowaar een eigen pagina op Wikipedia. Het was de eerste bruidsjurk van een Britse royal die werd gefotografeerd. En inderdaad, een groter contrast met de doorsnee broek is haast ondenkbaar. 

Niet alleen zijn er veel verschillende beelden van heel verschillend allooi in ons hoofd, maar al die ‘restjes en rommeltjes’ in de ‘volmaakte voddenzak’ van onze geest worden tot slot losjes aaneengeregen – en wel door onze herinnering, weten we uit de vervolgzinnen. 

De kern

Nu we de zin helemaal hebben doorgelopen: wat is eigenlijk de kern? Als we ouderwets zoeken naar onderwerp, persoonsvorm en lijdend voorwerp, dan zien we dat de terugkerende toevoeging ‘, who’ na ‘nature’ de zin helemaal verandert. Haal dat weg en je kunt de zin zo in drie lopende volzinnen opknippen. Maar dat doet Woolf niet. Dus komen we denk ik op: Nature has further complicated her task. En misschien wil je daar ‘and added to our confusion’ bij pakken, want welk werkwoord is hier het belangrijkst? 

Kortom, schrijven is ingewikkeld en verwarrend door de aard van de mens, de algemene onvoorspelbaarheid van ons doen en laten, en doordat al die beelden in ons hoofd zo verschillen en slechts losjes samenhangen. Maar als je het zo opschrijft, vergeet je het waarschijnlijk snel weer. Terwijl die regenboog, slagers, knipoogjes, matrozen, profeten en bruidssluier… En dat allemaal in één enorme zin…

---

• Orlando – Virginia Woolf, integrale tekst op Project Gutenberg.
• Orlando – Virginia Woolf, vertaling Gerardine Franken, Uitgeverij Orlando, 2019.
• Bruidsjurk van Queen Alexandra op Wikipedia.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

‘We are a nation of flower-lovers, but also a nation of stamp-collectors, pigeon-fanciers, amateur carpenters, coupon-snippers, darts-players, crossword-puzzle fans.’

‘Wij zijn een volk van bloemenvrienden, maar ook een volk van postzegelverzamelaars, duivenmelkers, amateur-timmerlieden, couponknippers, dartspelers, kruiswoordpuzzelfanatici.’

George Orwell, The Lion and the Unicorn, vert. Coutinho en Schouten

Als je de bovenstaande zin leest, denk je dan ‘dit is een lofzang op Engeland’ of ‘hier wordt een volk venijnig te kakken gezet’? Ik vermoed het tweede. Maar het mooie is: beide lezingen kloppen.

De zin komt uit Orwells lange essay ‘The Lion and the Unicorn: Socialism and the English Genius’. Hij schreef het in 1941, toen de Duitsers de Britse steden bombardeerden. Het gaat over de Britse volksaard en de toenmalige toestand van het land, over het kapitalisme, fascisme en socialisme, over grote politieke vragen en kleine alledaagse voorbeelden. Ik las het van de week voor een lezing over Orwell van Caroline de Gruyter. Dit zinnetje uit het eerste deel van het essay sprong eruit.

Patriotten en pacifisten

In dat eerste deel, ‘England Your England’, richt Orwell zich vooral op de Britse opstelling in de begindagen van de oorlog. De Britten waren patriotten en dus enorm trots op hun land, maar ze werden verlamd door kapitalisme en pacifisme. Ze handelden zelfs nog in tin en rubber met Italië en Duitsland toen duidelijk werd dat die landen binnen een paar weken de grote vijand zouden worden. Alsof je een mes verkoopt aan iemand die je keel wil afsnijden, schrijft Orwell op z’n Orwells.

De Britten waren volgens Orwell ook hypocrieten en misplaatste pacifisten. Enerzijds hadden ze dat enorme Britse Rijk met veel geweld veroverd en onderdrukt. Anderzijds weigerden ze lange tijd om militair in te grijpen tegen Hitler. Linkse intellectuelen waren ook nog eens veelal pro-Russisch en anti-Brits, terwijl de nationale trots, het Britse patriottisme de enige kracht was die sterk genoeg leefde om de fascisten te stoppen.

Nou, tegen die achtergrond klinkt onze zin natuurlijk als venijnige kritiek. En Orwell gooit er nog een schepje bovenop. Want Britten zijn dan wel bloemenliefhebbers, maar niet omdat ze zo smaakvol zijn. Esthetisch gevoel hebben de Britten totaal niet, aldus Orwell.

Tuttige samenstellingen

Daarnaast, vervolgt Orwell, zijn Britten verslaafd aan hobby’s. Zet in het weekend de BBC maar aan en je ziet dat er niks is veranderd. Ze houden van postzegels verzamelen, duivenmelken, meubels bijschuren, bonnetjes sparen, darten en kruiswoordpuzzels maken. Engeland op z’n allertuttigst.

Het tuttige van de hobby’s die Orwell opsomt, wordt nog eens benadrukt door de vorm. Daarom viel deze zin me ook op: al die samenstellingen met koppeltekens, hyphenated compound nouns. Mooi hoe Orwell steeds iets heel concreet kiest – bloemen, postzegels, duiven, kortingsbonnetjes, darts, kruiswoordpuzzels – en dat verbindt met een woord dat min of meer synoniem is aan ‘liefhebber’ – lover, collector, fancier, amateur, snipper, player, fan. 

Extra knullig is dat niet al die samenstellingen een koppelteken hebben. ‘Amateur carpenters’ en ‘crossword-puzzle fans’ wijken af en dat maakt die zin net nog een tikje stunteliger. In het Nederlands plak je zulke woorden aan elkaar, tenzij het gaat om gelijkwaardige delen die je zou kunnen omwisselen. Van ‘amateur-timmerlieden’ kun je geen ‘timmerlieden-amateurs’ maken, dus dat moet zonder koppelteken. Van ‘rood-wit’ kun je ‘wit-rood’ maken, dus wél een koppelteken.

Trouwens ‘kruiswoordpuzzelfanatici’ is een heerlijk en grappig woord, maar dat staat er bij Orwell niet. Anders had hij zelf wel gekozen voor fanatic, in het Engels ook heel gangbaar.

Puzzelen in oorlogstijd

Juist in die informele dingen – het genieten van de pub, een voetbalwedstrijd, de achtertuin, het haardvuur, de lekkere kop thee – schuilt de ware volksaard van de Britten, zegt Orwell. Maar Orwell was zelf natuurlijk ook een Brit. Zeker na Rebecca Solnit vergeten we nooit meer dat ook hij hield van het kweken van rozen. Ook hij was hobbyist. Dus als hij zo spottend schrijft over de Britten, gaat het ook over hemzelf. En ik had al verklapt dat Orwell hier niet alleen bespot.

In de hobby’s van de Britten ziet Orwell ook iets positiefs. Want dat is waar de Britten voor in actie komen, wat ze willen verdedigen, waarvoor ze strijden. Het zijn heel concrete, kleine genoegens die – hoe tuttig ook – ze echt aan het hart gaan. Ze zijn onderdeel van het patriottisme dat Orwell prijst en daar moet je dus als intellectueel niet te zeer op neerkijken. 

Daarnaast ziet Orwell ze als teken van de Britse liefde voor purely private liberty, puur persoonlijke vrijheid. Het is het recht op een eigen ruimte waarin je zelf bepaalt wat je wil doen. Die vrijheid staat haaks op het kapitalisme, want het zijn in beginsel nutteloze activiteiten. Die vrijheid staat ook haaks op de totalitaire staat, want die probeert juist alles tot in de kleinste details en de meest intieme voorkeuren te beheersen. Zo is de zin van Orwell dus spottend-lovend of lovend-spottend.

---

• The Lion and the Unicorn: Socialism and the English Genius – George Orwell. 
• England Your England, vertaald door Lore Coutinho en Martin Schouten, in Waarom ik schrijf, de Arbeiderspers, 1973/2020.
• Lezing van Caroline de Gruyter bij Studium Generale Leiden.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

‘So long as I remain alive and well I shall continue to feel strongly about prose style, to love the surface of the earth, and to take a pleasure in solid objects and scraps of useless information.’

‘Zo lang ik leef en gezond ben, zal ik veel blijven geven om schrijfstijl, het aardoppervlak liefhebben en plezier putten uit vaste voorwerpen en snippers nutteloze informatie.’

George Orwell, Why I Write, eigen vertaling

George Orwell staat bekend om zijn grimmige dystopie Nineteen Eighty-Four, met zinnen als ‘wil je een beeld van de toekomst, denk dan aan een laars die trapt in het gezicht van een mens – eindeloos.’ We kennen Orwell natuurlijk ook van Animal Farm, de fabel en satire op het Sovjetregime. En daarnaast zijn er zijn scherpe essays, columns en boekbesprekingen die ik met Tegen totalitarisme een beetje bekender probeer te maken in Nederland.

Vooral heftige, politieke onderwerpen dus. 

Orwell kon die onderwerpen bloedserieus en aangrijpend beschrijven, maar hij kon ook een luchtige, humorvolle, spottende toon aanslaan. De Spaanse Burgeroorlog, de nazi’s, de Wereldoorlog, de dreiging van de atoombom: hij wist daar met een lach over te schrijven – zonder af te doen aan de ernst van de zaak.

Hoe bijzonder en knap dat eigenlijk was, valt me de laatste tijd extra op, nu we met de oorlog in Oekraïne ook in West-Europa weer iets van de angsten uit Orwells tijd voelen.

Orwells rozen

Maar schrijfster Rebecca Solnit verzet zich op een andere manier tegen wat zij noemt het ‘grijze’ beeld van Orwell. Solnit schetst in haar vorig jaar verschenen boek Orwell’s Roses nadrukkelijk een heel ander beeld van Orwell. 

Deels schrijft ze letterlijk over de rozen die Orwell plantte in zijn tuintje op het platteland. Dat leek me eerst een slappe insteek, een gezochte invalshoek om naast de stapel boeken die er over Orwell zijn geschreven toch nog iets origineels te vinden. Maar daarin vergiste ik me.

In Why I Write, ‘Waarom ik schrijf’, reflecteert Orwell op zijn motieven als schrijver:

Ik schrijf [een boek] omdat er een leugen is die ik wil blootleggen, een feit waar ik de aandacht op wil richten, en mijn eerste zorg is gehoor te vinden. Maar ik zou niet al het werk kunnen verzetten om een boek te schrijven, of zelfs maar een lang artikel voor een tijdschrift, als dat niet ook een esthetische ervaring zou zijn.

[alle Nederlandse citaten eigen vertaling]

De eerste zin is dan de ‘grijze’ Orwell, de tweede zin is de Orwell waar Solnit zich op richt. Ze laat zien dat Orwell wel degelijk ook schreef over wat hij mooi vond en wat hem aansprak. Solnit schrijft:

Als je eens goed in Orwells werken graaft, vind je een boel zinnen over bloemen en pleziertjes en de natuur. Als je maar genoeg van die zinnen leest, krijgt het grijze portret ineens kleur, en als je op die passages let, dan krijgt zelfs zijn laatste meesterwerk, 1984, een ander uiterlijk. Deze zinnen zijn minder pakkend, minder profetisch dan de politieke analyse, maar ze staan er niet volledig los van en ze dragen een eigen poëzie in zich, een eigen kracht en hun eigen politiek. De natuur is zelf enorm politiek, hoe we ons haar voorstellen, hoe we met haar omgaan en haar beïnvloeden, hoewel dat nog maar weinig erkend werd in zijn tijd.

Solnit vindt die Orwell overal in zijn werk, Van het Golden Country in 1984 tot natuurbeschrijvingen in zijn minder bekende romans en essays.

Een andere Orwell

Ze haalt een paar zinnen aan uit Why I Write waaruit blijkt dat ze het onderscheid niet zomaar zelf heeft verzonnen en dat Orwell zich er zelf ook bewust van was:

Zo lang ik leef en gezond ben, zal ik veel blijven geven om schrijfstijl, het aardoppervlak liefhebben en plezier putten uit vaste voorwerpen en snippers nutteloze informatie. Het heeft geen zin te proberen die kant van mezelf te onderdrukken. Het is zaak mijn ingebakken voorkeuren en afkeuren te verenigen met de in de kern publieke, niet-individuele bezigheden die dit tijdperk ons allen oplegt.

Die eerste zin, daar is het Solnit om te doen. De dingen waar Orwell van houdt en plezier uit put, benoemt hij behoorlijk precies, schrijft ze. En volgens mij is het niet alleen een heel specifiek maar ook eigenaardig rijtje dingen. Schrijfstijl (oké, zo kennen we Orwell), het aardoppervlak (huh? letterlijk aarde? gaat dit om tuinieren?), solid objects (wat? vaste voorwerpen? tastbare dingen? stevige objecten?) en snippers nutteloze informatie (waar komen die ineens vandaan?). Klinkt als these are a few of my favorite things.

Werkende werkwoorden

Solnit wijst erop dat de kracht van die zin schuilt in de werkwoorden. In het Engels: ‘I shall continue to feel strongly about prose style, to love the surface of the earth, and to take a pleasure in solid objects and scraps of useless information.’ Dus belangrijk zijn de woorden feel, love, take, schrijft Solnit. Je leest er zo overheen, maar dat zijn inderdaad geen grauwe, grijze werkwoorden. 

Het leukste hieraan vind ik – en daarom past dit verhaal goed in onze zinnenjacht – dat Solnit dat andere perspectief op Orwell en zijn werk helemaal terugvoert tot de kleinste details, de zinnen en woorden. Lees- en schrijftip die we hieruit kunnen leren: let op werkwoorden.

---

• Orwell’s Roses – Rebecca Solnit
• Why I Write – George Orwell, origineel is hier te lezen.
• Tegen totalitarisme – George Orwell, vertaling, inleiding en samenstelling Thomas Heij, ISVW Uitgevers 2021.
• In de bundel Waarom ik schrijf, De Arbeiderspers 2020, is een Nederlandse vertaling van Lore Coutinho en Martin Schouten uit 1973 opgenomen van het gelijknamige stuk.
• Afbeelding: George Orwell melkt een geit, in 1938 in Marokko.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

“Well,” the writer said, “I don’t know. . . . Do you like sentences?”
‘Tja,’ antwoordde de schrijver, ‘dat weet ik niet… Houd je van zinnen?’

Annie Dillard, vert. Henny Corver

Van Wittgenstein kwam ik bij Pessoa en via Pessoa bij Whitman. Ik was van plan dit draadje af te hechten, omdat wat ik schreef over Whitman eigenlijk niet over een zin ging. Maar nu viel mijn oog op een zinnetje over Whitman in een tekst waar ik het totaal niet verwachtte. Te toevallig om niks mee te doen. Plus ik heb een weggetje terug gevonden naar de oude koers. 

(Is dat sowieso niet het leukste wat er is, dat je van de ene tekst onverwacht in de andere valt? Op internet kan je vallen in een rabbit hole – uren doorklikken van het ene naar het andere YouTube-filmpje over een specifiek onderwerp – zo kan je natuurlijk ook van het ene boek in het andere tuimelen.)  

Het zinnetje over Whitman werd in mei 1989 geschreven door Annie Dillard: ‘Recently scholars learned that Walt Whitman rarely left his room’, ‘Onderzoekers hebben onlangs ontdekt dat Walt Whitman zelden zijn kamer verliet.’ Op zich geen spectaculaire zin, behalve als je weet dat Whitman een dichter was die de open velden en de ongerepte natuur bezong. Dat nou juist zo’n dichter voortdurend binnen in zijn kamertje bleef, is op z’n minst opmerkelijk.

Aura of ambacht

Dillard gebruikte dit zinnetje in een essay met meerdere adviezen aan aspirant-schrijvers, ‘Write Till You Drop’ uit 1989. De zin over Whitman past in een alinea waarin ze dat contrast juist aanbeveelt: schrijf in de zomer over de winter. Schrijf over Noorwegen vanaf je schrijftafeltje in Italië (zoals Ibsen); schrijf over Dublin vanuit Parijs (zoals James Joyce); schrijf over de vrije natuur vanuit je zolderkamertje, zoals Whitman. Waarom precies, dat schrijft Dillard er niet bij. Maar het loopt nu tegen het eind van de winter en ik verlang intussen behoorlijk naar de zomer, misschien dat dat er iets mee te maken heeft.

Er zitten ook wat strengere, hardere adviezen bij: schrijf alsof je aan het sterven bent en alsof je schrijft voor terminale patiënten. Jeetje. Ik zou geen zin meer durven schrijven. Stel je voor dat ‘Jeetje.’ de laatste zin is die je hebt kunnen schrijven…

Schrijven is een Serieuze Zaak. Zoveel is duidelijk. Maar misschien slaat Dillard die vermanende toon wel vooral aan omdat ze zich nadrukkelijk richt tot een 20-jarige student en een 21-jarige dichter. Die twee lijken meer te houden van het aura van het auteurschap dan van het ambacht. Twee jongens die volgens haar liever de rol van schrijver spelen of spelen dat ze schrijver zijn dan dat ze daadwerkelijk graag schrijven.

Houd je van zinnen?

De student brengt Dillard naar voren in een korte anekdote, als hij ‘een bekende’ schrijver vraagt of die denkt dat hij schrijver zou kunnen worden. Dillard verzwijgt om welke bekende schrijver het gaat en in welke omstandigheid de vraag wordt gesteld. Maar ze schrijft dat het gaat om een student aan een universiteit. Het zou dus zomaar na een college van die bekende schrijver kunnen zijn geweest. Dillard werd zelf halverwege de jaren zeventig bekend schrijver met Pilgrim at Tinker Creek en doceerde daarna in de jaren tachtig aan een universiteit. In de tijd dus dat ze dit essay schreef. Zou ze het zelf zijn?

Nu komen we bij onze zin, want de bekende schrijver antwoordt de student:

‘Tja,’ antwoordde de schrijver, ‘dat weet ik niet… Houd je van zinnen?’

Dat vind ik nou leuk. Als je schrijver wil worden, moet je van zinnen houden. Zoals een schilder van (de geur van) verf moet houden, voegt Dillard eraan toe.

De wedervraag van de schrijver contrasteert ook mooi met de vermanende, serieuze toon die we net zagen – terwijl het evengoed een soort motivatietest is van de schrijver in spe. Houd je van zinnen, dan zou het zomaar wat kunnen worden met je schrijversambities. 

Het is ook een mooi zinnetje omdat het misschien wel de aanleiding is geweest voor het hele essay. Ik stel me voor dat bekende schrijvers voortdurend dit soort vragen moeten aanhoren. Hoe begin je met schrijven? Waarom schrijf je over dit of dat? Hoe is het om schrijver te zijn? Heb je nog een goed advies voor jonge schrijvers? Dillard beantwoordt ze in dit essay allemaal, bondig en stellig.

Maar in dit zinnetje zie je ook een klein beetje twijfel doorschemeren. Bekende schrijvers zijn in de eerste plaats schrijvers niet schrijfcoaches, zou ik zeggen. Vandaar misschien die ‘tja’ en ‘dat weet ik niet’.

Houd je van puntjes?

Nu is er nog één element in de zin waar ik een punt van wil maken. Misschien wel het onbenulligste: die puntjes. Dillard gebruikt hier het beletselteken (die drie puntjes) voor het aangeven van een weglating, onderbreking of, zoals in dit geval, een pauze. De schrijver denkt even na. Gedachtepuntjes dus. 

Alleen bij Dillard staan er in het origineel niet de gebruikelijke drie puntjes… maar vier! Hoe zit dat? Een ellipsis (beletselteken in het Engels) gebruik je in het Engels ook voor een weglating (dat betekent ellipsis letterlijk) of een pauze. En ook in het Engels doe je dat in beginsel met drie puntjes. 

Óf we hebben hier te maken met een punt en een beletselteken óf een beletselteken van vier puntjes. In het eerste geval: welke punt is het einde van de zin? Valt het beletselteken erbuiten? Dan lijkt de uitspraak stelliger: I don’t know – punt – even denken; wat zal ik nu eens zeggen – Do you like sentences? Valt het erbinnen dan lijkt het minder stellig: I don’t know – even denken; nee, ik weet het echt niet – punt – Do you like sentences? 

Een beletselteken met vier puntjes zou volgens sommige stijlgidsen niet zozeer wijzen op een pauze, maar op het weglaten van meerdere zinnen. Dat zou ook nog kunnen: I don’t know. I haven’t read anything you wrote yet. Have you been following my lectures? Do you like Whitman’s poetry? Do you like to read literature? Do you like sentences? Zoiets. Helemaal zeker zullen we het waarschijnlijk nooit weten…

---

• De overvloed – Annie Dillard, vertaald door Henny Corver, Atlas Contact 2020.
• Write Till You Drop – Annie Dillard, NY Times, mei 1989.
• Afbeelding: Jean-Louis-Ernest Meissonier – Een schilder en Jonge man die schrijft.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

Leaves of Grass

– Walt Whitman

Fernando Pessoa werd voor de schrijfstijl van Alberto Caeiro, waar ik in mijn vorige bericht over schreef, geïnspireerd door de Amerikaanse schrijver Walt Whitman. 

Richard Zenith verwoordt mooi hoe die inspiratie werkte. Ik vertaal een stukje uit zijn Pessoa-biografie:

Walt Whitman was zowel de meest zichtbare als de meest intieme invloed op Caeiro. De meest zichtbare omdat de gedichten van het heteroniem geschreven zijn in de stijl van de vrije verzen van de Amerikaan, omdat ze over een aantal van dezelfde thema’s gaan en omdat ze enkele zinswendingen bevatten die verdacht veel overeenkomen. De meest intieme omdat Whitman Caeiro leerde om zich te openen, alles te voelen, alles te zijn en te zingen.

Er waren ook verschillen in benadering tussen Caeiro en Whitman. Pessoa zelf benadrukte juist die verschillen en probeerde Whitmans invloed op Caeiro zelfs weg te moffelen. Maar zonder Whitman geen Caeiro.

Bladeren in Whitman

Zo zat ik dus algauw in Whitman te bladeren. Ik kende het werk van Whitman een beetje. Een paar jaar geleden publiceerden we in Nexus een selectie uit zijn Democratic Vistas, een scherpe kritiek op de opkomende consumptiemaatschappij in Amerika – ‘Er was wellicht nog nooit zo veel leegte in de harten als tegenwoordig en hier in de Verenigde Staten’. Maar het boek waar Whitman mee doorbrak, kende ik eigenlijk nog niet. 

In 1855 verscheen er in Amerika een donkergroen, duimdik boekje met twaalf gedichten. Op het omslag geen naam van de auteur, maar wel in gouden letters de titel Leaves of Grass. Whitman had de uitgave, negenhonderd exemplaren, zelf bekostigd. Hij bleef de bundel heel zijn leven aanvullen, zodat er uiteindelijk negen edities verschenen. De laatste versie, die heel prachtig de ‘deathbed edition’ wordt genoemd, is liefst vierhonderd pagina’s.

Omdat Whitman geldt als de eerste grote Amerikaanse dichter, zijn er boekenkasten volgeschreven over Leaves of Grass. (Of misschien is het andersom.) Mij gaat het nu om die drie woordjes: Leaves of Grass. Wat betekent dat? En hoe zou je het naar het Nederlands vertalen?

Three little words

Het eerste dat je in zo’n beetje alle teksten over het boek leest, is dat de titel een woordspeling is. Enerzijds betekent het iets letterlijks met gras. Dan is ‘leaves’ wel een opvallende woordkeuze, omdat je normaal gesproken eerder ‘blades of grass’ zegt. Anderzijds werd in de uitgeefwereld waardeloze vulling aangeduid met ‘grass’ en bladzijdes met ‘leaves’. Vandaar dus Leaves of Grass. 

Gras duikt ook geregeld op in de gedichten zelf. In een van de eerste regels lezen we dat Whitman zich voorover buigt om naar een ‘spear of grass’, een grasspriet, te kijken. Dat wordt wel gekoppeld aan Whitmans kijk op de mens en democratie. Iedere mens is een grassprietje: van dichtbij is elk sprietje net iets anders; maar van een afstandje lijken we gelijkwaardig en gelijkvormig, en samen zijn we een mooi grasveld, een samenleving. Iets in die richting.

Grashalmen

De eerste Nederlandse vertaling verscheen in 1917 van de hand van Maurits Wagenvoort, zelf schrijver en bevriend met Louis Couperus. Het is een selectie, niet de gehele bundel. Wagenvoort koos voor de titel Grashalmen. En dat vind ik toch een beetje gek. 

Een halm is volgens het woordenboek ‘de meest­al ron­de, ge­le­de sten­gel van gras­sen’. Een stengel dus. Kun je daar woorden op drukken? Lijkt mij lastig. Het idee van ‘leaves’ als bladzijdes gaat dus meteen verloren. Ervoor in de plaats komt een toch wat statige titel, terwijl we juist op zoek waren naar een luchtige woordspeling. Bovendien is ‘grashalmen’ een gebruikelijke uitdrukking in het Nederlands, maar ‘Leaves of Grass’ is dat niet; het is geen ‘Blades of Grass’.

Daarna zwijgt Nederland bijna honderd jaar over Whitman. Misschien was men hier toch een beetje bevreesd voor de (homo)seksuele passages. Maar goed, die versie uit 1917 is een selectie. Dat had toch in die decennia daarna ook wel gekund?

Grasbladen

Pas in 2005 verschijnt weer een selectie uit de bundel, waarbij 22 dichters onder redactie van Kees ’t Hart en Jacob Groot ieder een stukje voor hun rekening nemen. Spannende opzet; mooi project! 

Toch weer even zeuren over de titel, want in het voorwoord lezen we dat de titel van deze vertaling ‘Leaves of Grass’ is en de ondertitel ‘Grasbladen’. Wat is dat nou weer voor geks? Waarom niet gewoon ‘Grasbladen’ als echte titel? Met die titel kun je in elk geval twee kanten op, die van het letterlijke gras en die van zogenaamd waardeloze blad(zijd)en.

Maar als de Engelse titel een woordspeling is, wil je dan in de Nederlandse titel niet ook een woordspeling? Bladgoud? Grasvelletjes? Paperassen van gras? Kantjes van gras? Sprietjes van papier? Of toch een tikje minder jolig, maar wel voor de hand liggend ‘Bladen van gras’?

Song of Myself

De belangrijkste gedichtencyclus in Leaves of Grass is het 52-delige Song of Myself. Weer zo’n titel dus. Weer drie van die verraderlijk eenvoudige woordjes. Je zou haast zeggen ‘words simple as grass’, zoals we in deel 39 lezen.

Nou, zo simpel was dat woordje ‘grass’ niet, en ook achter ‘Song of Myself’ zit een verhaaltje. In de eerste editie waren deze gedichten titelloos, in de tweede stond ‘Poem of Walt Whitman, an American’, later werd het ‘Walt Whitman’ en uiteindelijk ‘Song of Myself’.

‘Song’ betekent ‘zang’ of ‘lied(je)’, maar ook ‘gedicht’. ‘Of’ kan een bezittelijk voornaamwoord zijn (een lied van mezelf, dat ik heb verzonnen) maar ook een voorzetsel (een lied over mezelf, met mij als onderwerp). En dan ‘Myself’: verwijst dat naar Whitman, zoals de eerdere titels doen vermoeden, of naar een poëtisch zelf dat in de gedichten naar voren komt, of naar een nog abstracter, algemener begrip van ‘mijzelf’? 

Dus: Lied van mezelf? Lied over mezelf? Lied over mij? Of misschien Zelfzang? Of toch ‘Loflied over mij’ of ‘Lofzang op mezelf’? Of, zoals Wagenvoort kiest, ‘Het lied van mijn eigen ik’? Hoe dan ook, drie woordjes die behoorlijk wat vragen oproepen.

Dichterlijke vrijheid

Het gaat ook even mis in Grasbladen, want in de inhoudsopgave heet het ‘Zang van mijzelf’, terwijl Anneke Brassinga het vertaalde als ‘Lied over mezelf’. 

Eigenlijk is het flauw om daarover te vallen, want als je zo begint, kun je Grasbladen beter meteen wegleggen. De dichters permitteren zich namelijk zo veel vrijheden dat er soms in feite geen sprake meer is van een vertaling. Maar ja, het resultaat is toch best gaaf.

Willekeurig voorbeeldje, uit de vertaling van Jacob Groot:

Great are Adam and Eve …. I too look back and accept them;

Schitterend zijn Adam en Eva …. Ook ik kijk bijbels en vind ze gaaf,

Of moet je zien wat Ilja Leonard Pfeijffer doet met To Think of Time:

To think of time …. To think through the retrospection,
To think of today .. and the ages continued henceforward.

Have you guessed you yourself would not continue? Have you dreaded those earth-beetles?

Have you feared the future would be nothing to you?

achterpeinst de docht aan dagen aan vandaag aan tijd op handen
knaagera’s der aardkeveren grimmelend ontjouwen
zo niets iets is dan zeker is niets

Huh?! Net zaten we nog te priegelen en pielen met drie kleine woordjes, en nu dit! Er klinkt duidelijk iets door van het origineel, maar is dit nog wel een vertaling? Tsja, waarom niet? Ook wel weer inspirerend, zo veel vrijheid. 

Soms kijk je heel precies naar een grassprietje en soms kijk je van een afstandje naar het hele veld.

---

• Leaves of Grass – Walt Whitman, in Library of America, 1982.

• Grashalmen (integraal online te lezen) – Walt Whitman, vertaald door Maurits Wagenvoort, Wereldbibliotheek 1917.

• Leaves of Grass. Grasbladen – Walt Whitman, vertaald door 22 dichters, Querido 2005.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

Es gibt Menschen die zu schwach zum Brechen sind. Zu denen gehöre auch ich.

Je hebt mensen die te zwak zijn om te breken. Tot die mensen behoor ik ook.

Ludwig Wittgenstein, vert. Wilfred Oranje

Als ik aan Wittgenstein denk, moet ik altijd een beetje grinniken. Ergens in mijn tienerjaren vertelde mijn moeder me over een boek dat zó moeilijk was dat bijna niemand het begreep: de Tractatus logico-philosophicus van Ludwig Wittgenstein. Dat wou ik wel eens lezen. Kijken of ik het zou begrijpen. Ik moet bekennen: dat selecte groepje van mensen die de Tractatus volledig begrepen, ze hoefden geen rode loper of trompetten te pakken, want er was niet gelijk reden om mij met open armen in hun schare te ontvangen…

Los van alle voor mij onbegrijpelijk logische symbolen en toespelingen op Frege en Russell, was er nog iets wat me afschrikte in Wittgensteins Tractatus. Dat was de vorm van de tekst. Het was geen verhaal, dialoog of lezing, maar een verzameling genummerde stellingen. Dat stond me toen tegen. Het had iets kils. En die strenge kop van Wittgenstein, met die altijd wat bozige blik, bevestigde dat.

Maar één bladzijde van de dagboeken van Wittgenstein zet het beeld van een kille, starre logicus volledig op z’n kop. 

Denkbewegingen

Onlangs las ik Denkbewegingen, Wittgensteins dagboeken uit 1930-32 en 1936-37, in vertaling van Wilfred Oranje. Op de achterflap wordt het boek zo aangeprezen: ‘In prachtige taal legt hij in deze dagboeken de diepte van zijn denken bloot.’ Dat vind ik al intrigerend. Want hoe bepaal je de diepte van je denken? Wanneer is een gedachte dan precies diep? 

Maar het eerste dat opvalt als je deze notities leest – want een dagboek is het eigenlijk niet, het is een verzameling aantekeningen; soms schreef Wittgenstein een paar regels, dan weer een tijdje helemaal niks – is hoe enorm persoonlijk deze opmerkingen zijn. En hoe enorm slecht Wittgenstein zich voelde toen hij ze opschreef. 

Wittgensteins aantekeningen beginnen op 26 april 1930 als volgt:

‘Zonder een beetje durf kun je niet eens iets verstandigs over jezelf schrijven. 

Ik geloof soms dat ik lijd onder een soort geestelijke verstopping. Of is dat maar inbeelding, zoals wanneer je het gevoel hebt dat je moet braken terwijl er in feite niets meer in je maag zit? 

Ik ben zeer vaak of bijna altijd doodsbang. 

Mijn hersenen zijn zeer prikkelbaar.’

Dat greep mij meteen bij de strot. 

Wittgenstein schreef dit in principe voor zichzelf. In andere dagboeken van hem, die eerder werden gepubliceerd, schreef Wittgenstein geregeld in een soort geheimschrift om zijn gedachtes te verbergen. Hier niet, maar waarschijnlijk had hij zelf evengoed niet gewild en verwacht dat iemand anders dit zou lezen. Misschien dat hij daarom zo direct en eerlijk durfde te schrijven. 

Het aangrijpende zit ’m in eerste plaats in de treurige, persoonlijke boodschap, maar ook in de simpele bewoording. Hier geen genummerde stellingen, hier geen logische symbolen, niks kils of koels. 

Spannend zijn alle tegenstellingen die je in dit stukje kunt ontdekken. In de eerste zin lijkt Wittgenstein zichzelf moed in te spreken met een stellige algemene uitspraak. Alsof hij ademhaalt voor hij van een duikplank springt. In de tweede zin is die stelligheid al minder (‘Ik geloof soms…’). In de derde heeft ze plaatsgemaakt voor uitgesproken twijfel. Dus: stelligheid/twijfel, maar ook durf/angst, geest/lichaam, onpersoonlijk/persoonlijk en algemeen/concreet. Misschien zijn er zo nog wel meer tegenstellingen in te vinden. 

Te zwak om te breken

Iets verderop vinden we weer zo’n notitie met een contrast tussen een algemene stelling en een persoonlijke constatering:

Je hebt mensen die te zwak zijn om te breken. Tot die mensen behoor ik ook.

Die eerste zin – ‘Je hebt mensen die te zwak zijn om te breken’ – is alsof Wittgenstein je kin zachtjes omhoog duwt. Hij stelt iets algemeens, een tikje abstract, waardoor je je afvraagt wat voor schrijnende wezens dat zijn, mensen die te zwak zijn om te breken. 

De tweede – ‘Tot die mensen behoor ik ook’ – is alsof hij je vervolgens met een vlakke hand op je wang petst. (Ik denk trouwens dat Oranje had moeten kiezen voor ‘Tot die mensen behoor ook ik’, dan zit het venijn helemaal in de staart.) 

Wittgenstein had ook kunnen schrijven: ‘Ik ben te zwak om te breken’. Wat een verschil! Dat was veel minder opmerkelijk en aangrijpend geweest, hoewel de boodschap in principe dezelfde is. Die zin had misschien wel gewerkt in een soortgelijke constructie, zeg: ‘Je hebt mensen die na jarenlang ploeteren uiteindelijk toch breken. Ik ben te zwak om te breken.’ Kin omhoog, pets erop. 

Twijfel op papier

Tot nu toe hebben we alleen tamelijk simpele, gestileerde zinnen gezien. Maar niet alle aantekeningen zijn zo precies geformuleerd. Er zitten ook notities bij die wat rommeliger zijn, waarin je Wittgenstein ziet twijfelen en tasten. Neem dit stukje, dat direct voorafgaat aan onze zin van zonet:

Vaak heb ik het gevoel dat iets in mij is als een klomp die, als hij smolt, mij aan het huilen zou maken, of ik zou dan de juiste woorden (of misschien zelfs een melodie) vinden. Maar dit iets (is het mijn hart?) voelt bij mij aan als leer & kan niet smelten. Of is het dat ik alleen maar te laf ben om de temperatuur voldoende te laten stijgen?

Nou die eerste zin loopt al niet echt lekker, ook niet in het Duits. Het smelten van die klomp zou hem aan het huilen maken óf hij zou de juiste woorden of een melodie vinden: gek is dat. Dan zijn er die bijzinnetjes tussen haakjes, er is die ampersand waar je oog naartoe trekt en op een foto van het dagboek zie je dat Wittgenstein zelfs een woordje doorstreepte. Snel neergepend, waarschijnlijk. Maar ook dit werkt. Dit talige rommeltje weerspiegelt Wittgenstein prachtig als een emotioneel rommeltje.

Uit dit fragment spreekt stiekem ook wat hoop, of in elk geval de belofte of mogelijkheid van iets positiefs. Die geestelijke verstopping van eerder en die klomp hier keren vaker terug. Maar we zien hier ook een uitweg: als die klomp eindelijk smelt, levert het waarschijnlijk een waardevolle tekst of melodie op. Wittgenstein wist dat hij zich door dit soort periodes en gevoelens heen kon worstelen, en dat er dan weer iets goeds zou komen.

---

• Facsimile van Wittgensteins aantekeningen.
• Transcript van die aantekeningen.
• Denkbewegingen. Dagboeken 1930-32 / 1936-37 – Ludwig Wittgenstein, vertaald door Wilfred Oranje, Uitgeverij Boom 1999.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

‘Ik wil kunnen zien dat het jóúw boek is.’

Tekendocent Joke

Tijd om vals te spelen. Dit keer bespreek ik (niet echt) een zin, maar een leesgewoonte. Een leesgewoonte die blijkbaar allerlei emoties losmaakt en waar iedereen wat van vindt. 

De aanleiding is dat deze week bij mij een boek van Diderot werd bezorgd, een deeltje uit de luxueuze Franse reeks ‘La bibliothèque de la Pléiade’. Die Pléiade-deeltjes zijn klassieke teksten, mooi gebonden, met een leren omslag, vaak nog een beschermende plastic kaft eromheen en soms zelfs een cassette. Met zorg uitgegeven dus én vaak tweedehands nog in goede staat.

Maar toen ik wat zat te bladeren en de dundruk bladzijdes voorzichtig omsloeg, zag ik dat een voorganger flink had zitten strepen in dit boek. Met dikke, rommelige potloodstrepen. En zelfs met een vlekkerige balpen, al waren die strepen netjes langs een lineaaltje of boekenlegger getrokken. Maar met een balpen… Dat voelde toch een beetje alsof ik een gedragen onderbroek had ontvangen. 

Wat doe je met zulke frustratie? Op naar Twitter!

Lijfstraf of gebruiksvoorwerp?

Wat vinden we van mensen die met een balpen in boeken strepen? Zoals wel vaker, bleken er twee kampen te zijn. Plus natuurlijk dat gebruikelijke clubje verhevenen die elk oordeel hierover überhaupt belachelijk vonden.

Het ene kamp: schande! misdaad! doodzonde! Bijbehorende oplossingen: cancellen, celstraf, lijfstraf of het meer in met een gewicht aan de voeten. Over het gebruik van een lineaaltje of boekenlegger lopen de meningen in dit kamp uiteen. Penstrepen zijn nog verwerpelijker dan potloodstrepen.

Het andere kamp: prima! doe ik ook! zet je naam er dan ook bij! Umberto Eco en Stephen Fry moedigen het aan. Zelfs strepen met zo’n felgele marker zijn prima. Sommige boeken worden zelfs in stukken gesneden of gescheurd, om gewicht te sparen op reis. Uitgangspunt is dat een boek een gereedschap of op z’n minst een gebruiksvoorwerp is.

De streper: de ander

Zelf voel ik voor beide kampen. In mijn Diderot-boek had ik die strepen en vlekken toch liever niet gezien. Nog los van de esthetische overweging: het gaat mij afleiden bij het lezen. Al zou het natuurlijk kunnen dat die streper veel meer van de tekst begrijpt dan ik. Dan zou ik er mijn voordeel mee kunnen doen. Maar toch: dat anderen in boeken strepen, dat vind ik meestal maar niks als ik ze zelf nog wil lezen.

Uitzonderingen daargelaten. Marginalia in historische werken vind ik prachtig. Toen ik voor mijn vertaling van De stralende wereld van Margaret Cavendish in de Leidsche universiteitsbibliotheek een kijkje nam in een 17e-eeuwse uitgave, vond ik daarin handgeschreven correcties en zelfs een vingerafdruk van Cavendish zelf. Met inkt. Geweldig!

Zelf strepen

Zélf strepen trekken in mijn eigen boeken, ja dat is ook weer een heel ander verhaal. Ik zou haast zeggen: als je niet hebt gestreept en gekrabbeld, heb je een boek niet echt gelezen. Twitteraars die het hiermee eens zijn, noemen grappig genoeg vaak iemand van wie ze dat hebben geleerd. 

Voor mij was die leraar tekendocent Joke op mijn middelbare school. Zij moedigde ons aan het eindexamencahier goed toe te takelen. Streep, maak (aan)tekeningen, stop er plakkertjes in; maakt niet uit hoe, maar verhoud je tot de tekst, maak hem je eigen, denk er zelf over na. Aan het eind van de periode mag hij er niet meer nieuw uitzien. ‘Ik wil kunnen zien dat het jóúw boek is.’ Het idee erachter is vast dat je daardoor actiever leest en waarschijnlijk ook beter leest en leert.

Persoonlijke voorkeuren

Elke lezer heeft daarbij zijn eigen voorkeuren en maniertjes. Zo streep ik zelf graag met potlood, want dan kun je altijd nog iets weghalen dat later toch niet klopte of belangrijk bleek. En omdat ik vaak lees in de trein, ben ik eraan gewend om mijn strepen te trekken langs een boekenlegger: ik wil een simpele streep, geen seismograaf. (Dus niet denken dat ik een psychopaat of seriemoordenaar ben a.u.b.) 

Ik heb wel m’n eigen symbooltjes voor in de kantlijn, maar ben nog best een brave streper. Mocht een ander mijn boeken na mij lezen, dan kan hij in principe al die streepjes en symbooltjes uitgummen. Het is misschien een illusie te denken dat iemand ooit daadwerkelijk die moeite gaat nemen, maar het idee helpt me minder terughoudend te zijn met krabbelen. Zo zadel ik niemand ongevraagd op met mijn persoonlijke voorkeuren.

In mijn Pléiade-editie van Diderot zitten trouwens ook twee leeslinten. Die verraden soms ook een voorkeur van de vorige lezer. Maar dan veel subtieler, want ik hoef maar een lintje te verplaatsen of die persoonlijke touch is voor eeuwig weg. Het tweede leeslint zit nu bij het begin van Sur les femmes en dat verhaal begint met de volgende woorden ‘J’aime Thomas’ – ik houd van Thomas. Vorige lezer: alles vergeven.

---

• De bewuste tweet en alle reacties erop.
• Meer over van De stralende wereld van Margaret Cavendish en specifiek over mijn vertaling van deze wonderlijke utopie.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

‘Het is een heel laffe houding om alles belachelijk te maken, op alles neer te kijken, je nergens betrokken bij te voelen, je nergens mee verbonden te voelen.’

Olga Tokarczuk, vert. Charlotte Pothuizen en Dirk Zijlstra

De hoofdpersoon van Jaag je ploeg over de botten van de doden van Nobelprijswinnaar Olga Tokarczuk is, net als die titel, een tikje eigenaardig. Janina Duszejko is een vrouw op leeftijd, woont op het platteland van Zuid-Polen, geeft enorm om de dieren in het gebied en is ervan overtuigd dat de plaatselijke politiechef haar ziet als ‘gek wijf’ of ‘gestoorde ouwe taart’. 

Niet geheel zonder reden. De titel is ontleend aan een gedicht van William Blake, wiens bizarre spreuken te pas en te onpas door Duszejko worden aangehaald. Daarnaast is ze voortdurend in de weer met astrologie. Nou, dat zijn zomaar een paar mooie ingrediënten om haar te zien als misschien niet gestoord, maar toch op z’n minst zonderling figuur. 

En er gebeuren vreemde dingen. Meerdere mannen uit de omgeving worden dood aangetroffen. Raadselachtige moorden. Hoewel ik het geen thriller vind (niet eng genoeg), is het wel een (sfeervolle, mooi aangeklede) whodunit. Met de ontknoping pas aan het eind, omdat de politie het onderzoek op een laag pitje zet, ondanks aandringen van Duszejko – de chef ziet haar immers als gestoorde ouwe taart.

Hoofd vol hoofdletters

Maar het leuke van dit boek is dat nou juist deze vreemde dame de verteller is. We zitten steeds in haar hoofd, beleven de gebeurtenissen vanuit haar en kennen haar gevoelens (grotendeels). Ze heeft steeds weer kleine Hypothesen of Theorieën, waarvan je denkt: creatief, aardig bedacht, maar zo zal het toch niet zitten. 

Die hoofdletters zijn trouwens een leuke vondst van Tokarczuk: zelfs de schrijfstijl van Duszejko is eigenaardig. Ze schrijft woorden voor dingen die haar aan het hart gaan steeds met hoofdletters, dus dus ‘Hypothese’ en ‘Theorie’ maar ook ‘Reeën’, ‘Dieren’, etc. Alsof ze het hoofdlettergebruik van Blake heeft overgenomen.

Onder die Theorietjes en Gedachtes zit zo nu en dan een opmerking die eigenlijk zo gek nog niet is. Ik heb Tokarczuk op mijn werk persoonlijk ontmoet en mocht twee non-fictieteksen van haar redigeren, en ik denk dat sommige van de uitspraken van de gekke Duszejko zo maar eens uitspraken van Tokarczuk zelf zouden kunnen zijn. (Er zit ook een bijpersonage in, de Schrijfster, dat ten minste deels een alterego van Tokarczuk moet zijn.) Al blijft het altijd riskant om een verteller of personage gelijk te stellen met een auteur. 

Kille ironie

Een van de mooiste gedachtes van Duszejko zette me aan het denken over de hele opzet van het verhaal. Op een dag komt de postbode langs, die Duszejko sowieso al niet mag vanwege diens afkeer voor haar geliefde hondjes. De postbode schampert en dan horen we wat Duszejko denkt:

‘Nou, hoe is het wonen in een ivoren toren, boven de hoofden van de gewone stervelingen, met je neus in de sterren?’ vroeg hij.

Daar heb ik de grootste hekel aan bij mensen: kille ironie. Het is een heel laffe houding om alles belachelijk te maken, op alles neer te kijken, je nergens betrokken bij te voelen, je nergens mee verbonden te voelen. Als een impotente die zelf nooit geniet, maar er alles aan doet om het voor anderen te verpesten. Kille ironie is het basiswapen van Urizen. Een wapen van onvermogen. Bovendien hebben ironici altijd een wereldbeeld waarmee ze triomfantelijk te koop lopen, hoewel dat, als je doorvraagt en naar de details informeert, uit trivia en banaliteiten blijkt te bestaan.

Goed, misschien een beetje overdreven als reactie op zo’n onbenullige opmerking van een postbode. Maar toch zijn dat goede opmerkingen over kille ironie. Qua stijl vind ik vooral dat ‘alles… alles… nergens… nergens…’ mooi. Eerst wat hij doet, dan wat hij níét doet. Vier keer benadrukt dat het een laffe houding is. 

Het zijn ook serieuze zinnen. Het enige dat verraadt dat ze van een vreemd typje zijn, is het zinnetje over het ‘basiswapen van Urizen’. Urizen is een figuur uit de mythologie van Blake die symbool staat voor de rede, het gezond verstand, alledaagse conventies. Zo’n opvallende, gekke uitspraak tussendoor brengt wat lucht in de zaak.

Warme ironie

Wat Tokarczuk erg goed lukt in Jaag je ploeg is de lezer (althans, mij) mee te nemen in de wereld zoals Duszejko hem ziet. Duszejko vertelt op een redelijk opgewekte, innemende toon, met liefde voor dieren en begrijpelijke woede als hun iets wordt aangedaan. Je kunt je inleven in haar frustraties.

Toch komt steeds die astrologie weer om de hoek kijken. Daar kan ik haar dan niet meer volgen en ontstaat er afstand tot de verteller. Dan wordt ze weer die vreemde oude vrouw, zoals andere personages haar zien. Maar dat blijft een empathische houding, geen afkeer, geen kille ironie, maar met een glimlach, met warme ironie. Tokarczuk laat je met warme ironie kijken naar haar hoofdpersoon.

---

• Jaag je ploeg over de botten van de doden – Olga Tokarczuk, vertaald door Charlotte Pothuizen en Dirk Zijlstra, De Geus, 2021.

• Het huwelijk van hemel en hel – William Blake, vertaald door Sylvia Koetsier, Bijleveld 2001.

• Afbeelding: uit Potok / Spoor (2017), Agnieszka Holland, de verfilming van Jaag je ploeg.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

‘Zijn vader mengde de sla door persen met de vork met de aardappelen en moeste alles met de uien samen.’

Gerard Reve

Het moest er toch maar eens van komen. Dit jaar zag ik precies op tijd dat De avonden van Gerard Reve op 22 december begint en dat is het startschot voor veel mensen om het boek nog eens te lezen. Elke dag een hoofdstuk. Na een paar dagen lezen, had ik de hoop op een spannend avontuur wel opgegeven. Dat is ook niet de insteek van het boek. Wist ik eigenlijk wel. 

Reve zei zelf ooit: 

‘Het is de verveling en eentonigheid zo ingedeeld dat die verveling zelf zich niet alleen van de lezer meester maakt, maar ook een soort spanning oproept van “wat gaat er nou gebeuren?”, en er is toch wel een bepaalde ontwikkeling, een psychische ontwikkeling.’

Toch zijn de hoofdstukken net behapbaar genoeg om steeds weer een dagje door te lezen.

Maar ik begon me wel af te vragen wat er nou precies zo goed is aan de stijl van het boek. Dus los van de insteek, sfeer, herkenbaarheid, etc. Kenners noemen latere boeken van Reve (met name Nader tot U) nog beter geschreven, maar De avonden was Reves doorbraak en ook dit boek wordt geprezen om de stijl. Wat maakt die zinnen van Reve dan zo goed? 

Sobere techniek

Op het eerste gezicht zijn het namelijk vooral heel saaie, droge zinnen. Beschrijvend, doorgaans kort, geen opvallende beeldspraken, geen al te gekke woorden. Hoogstens hier en daar wat afwijkende spelling, zoals ‘bioskoop’, ‘intellektueel’, ‘Kastrikum’, ‘snachts’ en ‘bizonder’. Maar ‘bizonder’ gebruikte bijvoorbeeld Nescio ook, dus dat is niet typisch Reve. 

Reve zelf omschreef zijn stijl als een ‘heel sobere techniek’. Ook Simon Vestdijk (die zelf vaak in een haast tegenovergestelde stijl schreef) omschreef zo de stijl van De avonden:

‘​​Sobere stijl, zin voor détaillerende karakteristiek, reële en welverzorgde dialoog […] zouden niet voldoende zijn deze roman de renommée te verschaffen, die hij reeds in kleine kring verwierf.’

Vestdijk prees het boek vooral om het slot en de bevrijdende humor: 

‘Twee elementen zijn het, die Van het Reve glansrijk hebben behoed voor een afglijden in grauwe alledaagsheid: zijn bevrijdende humor, die, van een zeer persoonlijk cachet, vooral op de lange baan werkzaam is (de eindeloos herhaalde gesprekken over kaalhoofdigheid b.v., maar er zouden fijnere voorbeelden te geven zijn), en de religieuze apotheose aan het slot’

Mompelen in hoog register

Naast de grapjes – niet alleen over kaalhoofdigheid, maar ook meer morbide anekdotes over kinderen die op gruwelijke wijze aan hun einde komen die Frits vertelt onder het motto ‘lekker zielig’ – zit er nog een andere vorm van humor in De avonden. En die heeft dan weer te maken met de schrijfstijl.

Hoofdpersoon Frits Egters voorziet zijn eigen observaties van commentaar. Soms in gedachte, soms hardop, vaak mompelend. Soms als een weerbericht, soms een zelfbedacht quasi-filosofisch aforisme, vaak iets uit de Bijbel of wat daar op lijkt. Dat commentaar komt dan in een hoog register, in gezwollen taal, bombastisch. Het contrast met de sobere, zakelijke beschrijvingen van de meest onbenullige gebeurtenissen is geestig. 

Vaders praktijken

Neem een van de beschrijvingen van het avondeten met zijn ouders. Frits woont nog bij zijn ouders in huis en ergert zich voortdurend aan hen. Aan grotere dingen (de ruzies die ze hebben) maar ook aan kleine maniertjes (slurpen bij het drinken, smakken bij het eten). Bij een van die maaltijden lezen we dit:

‘Zijn vader mengde de sla door persen met de vork met de aardappelen en moeste alles met de uien samen. “God, almachtige, zie onze daden en beproevingen,” zei Frits bij zichzelf, naar de hand kijkend, die de vork gestaag op en neer bewoog.’ 

Prozaïsch en dan bombastisch. 

Die eerste zin lijkt zelfs een beetje extra klungelig geformuleerd. Er staat bijvoorbeeld niet ‘Vader prakte de sla, aardappels en uien’, wat in feite op hetzelfde neerkomt. Reve kiest voor ‘persen met de vork’ – dan krijg je dus drie keer ‘met de’ – en hij kiest voor ‘moesen’, wat ook een beetje vies klinkt. (Volgens Van Dale is het trouwens ‘moezen: tot moes ma­ken, prak­ken, iets door el­kaar moe­zen’.) 

Eigenlijk niet heel gek, aardappels met uien mengen. (Ik zou persoonlijk die sla erbuiten houden.) Alleen als je het zo opschrijft, voel je iets van de walging van Frits. Toch is de beschrijving nog best zakelijk: er staat niet bijvoorbeeld ‘luid smakkend plette vader met zijn vettige vork de lauwwarme aardappels en aangebrande uien tot een viesbruine, weerzinwekkende drek’. 

Maar al het zakelijke verdwijnt in de tweede zin. Een plechtig aanroepen van de almachtige God. Wie haalt het nou in z’n hoofd om het over ‘onze daden en beproevingen’ te hebben als iemand gewoon zijn aardappels zit te prakken? Een absurde uitspraak, een botsing van registers, een grappig contrast.

Bevrijding?

Frits neemt het vervolgens op voor zijn moeder, die de maaltijd heeft bereid. Tevergeefs, want zijn dovige vader verstaat het niet. Er zit dus weldegelijk betekenis in deze op het oog onbeduidende scène (nog even los van alle associaties en symboliek bij ‘vader’ en ‘God’). 

Die gezwollen taal heeft dus iets grappigs, maar ook iets heel treurigs. Als een situatie Frits te veel wordt, grijpt hij erop terug. In dit geval lijkt het een enorme overdrijving van de afkeer die hij voor (de praktijken van) zijn vader voelt. Zo gaat het steeds met de humor in De avonden. Er valt wel wat te lachen, maar luchtig is het niet. Ik vraag me af hoe bevrijdend dat is.

---

• De avonden. Een winterverhaal – Gerard Reve, De Bezige Bij 1947/2004.

• Gerard Reve leest De avonden, mp3 via Internet Archive.

• Interview met Reve, ‘De Creatie’, RVU, 20 december 1988.

• Vestdijk over Gerard Reve.

• Afbeelding: uit De avonden, verfilming Rudolf van den Berg, 1989.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal
• Harry Potter scheldt als een ouwe vent
• Een klotsende liefdeszin van Evelyn Waugh

‘Onmiddellijk daarop wordt de vredige, rustige grot veranderd in een rumoerig krankzinnigengesticht – het gebrul van de mannetjes klinkt op in donkere golven van geluid.’

– Peter Freuchen, vert. H.P. van den Aardweg en F.E. Breitenstein.

Peter Freuchen (1886-1957) was een Deense avonturier en ontdekkingsreiziger. Hij nam deel aan expedities naar Groenland, Noord-Canada, Alaska en Siberië, ontsnapte uit een ijsgrot door zijn eigen uitwerpselen te gebruiken en moest zijn voet amputeren om te overleven. Daarna schreef hij boeken, krantenartikelen en een toneelstuk, acteerde hij in een film, en hield hij lezingen over zijn reizen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog streed hij voor de sociaaldemocratie en tegen de nazi’s, en ontvluchtte hij de Deense bezetting in een houten kist. In Amerika won hij ooit 64.000 dollar in een tv-quiz – het onderwerp was ‘de zeven zeeën’.

Kortom, iemand die met recht aanspraak kon maken op de bijnamen ‘de zwervende viking’ en ‘de interessantste man op aarde’. Kijk nou naar deze foto van hem en zijn vrouw Dagmar. Echt een beeld dat tot de verbeelding spreekt van iemand die vroeger ontdekkingsreiziger wilde worden. En zo iemand ben ik.

Spannende verhalen

Een paar jaar geleden kocht ik een van Freuchens boeken, Peter Freuchen’s Boek van de Zeven Zeeën, in 1959 vertaald door H.P. van den Aardweg en F.E. Breitenstein. Ik hoopte de spannende avonturen uit zijn levensschets in even spannende verhalen terug te lezen. 

Om het vuistdikke boek dat met de post kwam, zit nog een gehavende stofomslag met daarop een foto van Freuchen die (met zijn jaloersmakende witte, wollen trui en zijn even jaloersmakende witgrijze baard) als een soort kapitein Iglo over een enorme globe hangt. De bladzijdes zijn van mooi dik papier, en de letters en kleine illustraties zijn kraakhelder gedrukt. So far, so good. 

Al snel bleek dat dit geen verslag is van bloedstollende expedities, geen heldenverhaal met beproevingen. Eerder een soort encyclopedie met feitjes over verschillende typen golven, zeedieren en schepen, inclusief nauwkeurige beschrijvingen van lengte, breedte, hoogte en diepgang. Non-fictie, geen meeslepende vertelling.

Maar erger nog was de schrijfstijl. Allerhande feiten opgediend op quasi-poëtische, persoonlijke toon. Neem dit stukje uit het begin:

‘Iedereen gevoelt zich zwak en onmachtig wanneer hij de kracht der zeeën aanschouwt. […] Wij weten veel meer van de zee af dan die oude volken, maar wij staan nog altijd aan de kusten, deemoedig in onze onwetendheid, als wij de golven van een onstuimige oceaan zien aanrollen.’ 

Ugh. Was dit nu die stoere avonturier die nota bene journalist en schrijver werd? Freuchens boek belandde gauw onderin de kast. En dat was een vergissing.

Een zeebonk vertelt

Toen ik laatst het stof van het boek afblies en er wat in zat te bladeren, bleek er toch wat te genieten. Niet dat al die afmetingen van schepen me nu ineens wel intereseren, maar die schrijfstijl wel. Want is dit niet precies wat je verwacht van zo’n oude zeebonk?

Hier schrijft iemand die weliswaar de barste omstandigheden heeft overleefd, maar ook iemand die enorm zit te keuvelen. Een man van zeventig die de raarste dingen heeft meegemaakt en ervoor is gaan zitten dat naar hartelust op papier te zetten. Het Boek van de zeven zeeën is zijn laatste boek: sterker nog, drie dagen nadat hij het voorwoord voltooide, overleed Freuchen.

Er spreekt rust uit de tekst. Het tempo ligt laag. Freuchen vertelt een beetje als een opa aan zijn kleinzoon: hij legt uit hoe de wereld en het hele zeegebeuren werkt, tot in de kleinste details, met zekerheid, autoriteit en af en toe een verhaaltje of eigenaardigheid. 

De Geschilderde Grot

Die quasi-poëtische toon kan ik nog steeds niet serieus nemen, maar ik kan er nu wel van genieten. Freuchen vertelt met plezier en probeert het vaak net wat mooier te vertellen dan nodig is. En hij heeft zo zijn stokpaardjes. 

Bijvoorbeeld zijn favoriete grot:

‘De grotten verschaffen een geheimzinnig en wonderbaarlijk vertoon van de werking van de zee. Een van de grootste en door mij meest geliefde grotten – hoewel zij voor de toeristen niet die attractie is, welke zij verdient te zijn – is aan de noordkust van het eiland Santa Cruz.’

Zo gaat hij nog een alinea door over deze ‘Cueva Pintada of Geschilderde Grot’, ‘ontdekt in het jaar 1542 door een koene spaanse zeevaarder, Juan Rodriquez Cabillo’ enzovoort en zo verder. Maar dát hij een favoriete grot heeft… En toegegeven, het is een wonderlijke grot, als we de plaatjes op internet moeten geloven.

Zeeleeuwenseks in Californië

Freuchen vermeldt ook dat ‘de mensen deze grot niet zo goed kennen als zij behoren te doen’ door de vele zeeleeuwen die er bivakkeren.

Verderop in het boek komt Freuchen daarop terug, in het hoofdstukje ‘Hofmakerij in de zee’ – een titel precies in de brave, beheerste maar toch ook enthousiaste stijl van Freuchen. En let op wat hij dan schrijft over zeeleeuwen:

‘Zeeleeuwen zijn werkelijk typische dieren. […] Een van hun geliefkoosde paaigronden is de donkere, inwendige kamer van de Geschilderde Grot in Californië. Elke lente komen honderden mannelijke zeeleeuwen in deze kamer – die in de andere jaargetijden alleen bezocht worden door menselijke toeristen – en elk van hen zoekt voor zichzelf een speciale plaats. Daar blijven zij liggen tot de vrouwtjes komen. Onmiddellijk daarop wordt de vredige, rustige grot veranderd in een rumoerig krankzinnigengesticht – het gebrul van de mannetjes klinkt op in donkere golven van geluid.’ 

Weer datzelfde knipoogje over toeristen, waaruit zijn enthousiasme voor die wonderlijke grotten klinkt.  

En daar is dan onze zin. ‘De vrede wordt verstoord’: ik denk dat er geen natuurdocumentaire te vinden is waarin er niet op enige moment een vrede wordt verstoord. Typisch trucje om een beetje spanning in het natuurgedoe te krijgen. De rust verandert in rumoer; de grot verandert in een krankzinnigengesticht. 

In de tweede helft van de zin lezen we wat er echt aan de hand is: de mannetjes brullen. In feite zouden die drie woordjes volstaan als beschrijving. Maar in deze zin begint Freuchen weer poëtisch te worden, dus klinkt het gebrul op in ‘donkere golven van geluid’. Eerlijk gezegd vind ik dat niet eens zo’n lelijke beeldspraak. Beter dan die van het krankzinnigengesticht die niet alleen een beetje afgezaagd is, maar sowieso dubieus. En ‘donkere golven’, dat is helemaal niet zo gek als het om een grot in zee gaat. 

Hoe meer ik erin lees, hoe meer ik ervan overtuigd raak dat de aanprijzing op de flap ergens toch wel klopt: ‘Als resultaat van vele jaren van navorsing en onderzoekingen is dit waarlijk een schitterend boek!’

---

• Boek van de zeven zeeën – Peter Freuchen en David Loth, vertaald door H.P. van den Aardweg en F.E. Bretenstein, A.J.G. Strengholt, 1959.
• Peter Freuchen in de quiz The $64,000 Question (video).

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

‘We are told by the wisest philosophers of the dangers of the world, the deceits of men, and the treason of our own hearts: but not less fearlessly does each put off his frail bark from the port, spread the sail, and strain his oar, to attain the multitudinous streams of the sea of life.’

We worden door de wijste filosofen gewaarschuwd voor de gevaren in de wereld, de listen der mensen en het verraad van ons eigen hart; maar eenieder duwt niet minder onbevreesd zijn kwetsbare scheepje af uit de haven, hijst de zeilen en heft de riemen, om de vele stromen van de zee des levens te bereiken.

Mary Shelley, eigen vertaling

Van alle romans die je kunt lezen tijdens de coronapandemie is The Last Man (1826) van Mary Shelley niet bepaald de vrolijkste. Het verhaal in een notendop: een geheimzinnig en enorm besmettelijke infectieziekte duikt op in het Oosten en raast binnen no time over de wereld om vele levens te eisen. Klinkt bekend? 

Maar The Last Man gaat niet echt over de ziekte. Het draait eerder om verlies, hoop, eenzaamheid en overleven. Shelley schreef het verhaal nadat ze haar man Percy Shelley, meerdere kinderen en vrienden was verloren. Ze voelde zich daardoor zo alleen als de laatste mens op aarde. Het boek is een sleutelroman: haar man stond model voor Adrian, vriend Lord Byron stond model voor Lord Raymond, en met hoofdpersoon Lionel Verney schiep Shelley een alter ego.

De gevaren van varen

In de zomer van 1822 verbleven Mary en Percy aan de Italiaanse kust en besloot Percy, ondanks slechte weersverwachtingen, te gaan zeilen in de baai van La Spezia. Hij belandde in een storm en verdronk. Tien dagen later spoelde zijn lichaam aan op het strand. Aan het eind van The Last Man, in een aangrijpende scène, komt ook Adrian om het leven in een storm op zee.

Ook in onze zin duikt het varen op, nu als iets ruimere metafoor voor het leven. Hij komt uit het begin van het verhaal. Lionel, een eenvoudige jongen van het platteland, is opgeklommen in de Engelse elite en staat op het punt een echte functie te krijgen als ambassadeur in Wenen. Een spannend en vrolijk moment dus.

Over de top

Zoals vaker gaat Shelley (net als andere Romantische auteurs) bij emoties vol op het orgel. Soms werkt dat goed, bijvoorbeeld in de scène waarin Raymond in een brandend Constantinopel aan zijn einde komt. Hier niet. Na onze zin volgt dit:

How few in youth’s prime, moor their vessels on the ‘golden sands’, and collect the painted shells that strew them. But all at close of day, with rive planks and rent canvas make for shore, and either wrecked ere they reach it, or find some wave-beaten haven, some desart strand, whereon to cast themselves and die unmourned. A truce to philosophy! – Life is before me, and I rush into possession. Hope, glory, love, and blameless ambition are my guides, and my soul knows no dread.

Hoe weinigen in de bloei van hun jeugd meren hun schepen af op de ‘gulden stranden’ om de gekleurde schelpen waarmee die bezaaid zijn te verzamelen. Maar allen proberen aan het eind van de dag met gespleten planken en gescheurde zeilen de kust te bereiken, en leiden schipbreuk voor ze hem bereiken of belanden in een baai waar de golven tegen de kust beuken, een verlaten strand waarop ze zich neerwerpen en sterven zonder dat iemand om ze rouwt. Laat de filosofie nu met vrede! – Het leven ligt voor me en ik haast me het in bezit te nemen. Hoop, glorie, liefde en schaamteloze ambitie zijn mijn leidsels, en mijn ziel kent geen schrik. (eigen vertaling)

En dat gaat zo nog een paar zinnen door, met citaten van Euripides, de Bijbel en Horatius. Naar mijn smaak over de top en te vertellerig.

Contrast en balans

Wat Shelley hier wél mooi doet, is het contrast schetsen tussen wijze waarschuwingen van filosofen enerzijds en anderzijds de jeugdige overmoed en de zee des levens. Dat past heel goed op dit punt van het verhaal. Lionel weet dat er gevaren op de loer liggen in zijn nieuwe leven, maar staat toch te popelen.

De zin valt uiteen in twee helften, met de dubbelepunt als scheiding. Aan beide kanten vinden we een opsomming van drie onderdelen: ‘dangers’, ‘deceits’, ‘treason’ tegenover ‘put off his bark’, ‘spread the sail’, ‘strain his oar’. Mooi in balans.

Echt goed wordt de zin wat mij betreft door de metafoor van het varen en dan vooral vanwege de persoonlijke betekenis die dat had voor Shelley. Als het zomaar een metafoor was geweest voor het leven dan was het misschien een cliché, maar nu verwijst hij (denk ik) naar een concreet drama. Die voorbode van onheil juist op zo’n jubelmoment maakt het extra wrang.

Iets met riemen

Maar hoe werkt het beeld precies en wat beschrijft Shelley hier letterlijk? Wat is een ‘frail bark’ en wat betekent ‘strain his oar’? 

Als mijn interpretatie klopt en we deze zin kunnen associëren met de dood van Percy Shelley, hebben we misschien een aanknopingspunt voor het vaartuig. Mary schreef in een brief aan een vriendin dat het scheepje van Percy een prachtig exemplaar was. Ze schatte het op iets meer dan 7 meter lang en 2,5 meter breed. Een beste zeilboot dus, maar in een storm op zee toch een kwetsbaar scheepje.

Zo’n boot kun je afduwen, dan trek je het zeil omhoog en dan doe je iets met de roeispanen. Alleen wat precies? Als het zeil omhoog is, hoef je niet meer te roeien, zou ik zeggen. Inhalen dus? Of wegleggen? Binnenboord halen? Maar volgens vriend J betekent ‘to strain an oar’ ergens je best voor doen, spanning op de riemen zetten. Dus juist het tegenovergestelde van wegleggen.

Hier schiet mijn nautische kennis tekort, maar De scheepsjongens van Bontekoe biedt een paar mogelijkheden: pak de riemen, grijp de riemen, trek aan de riemen en, de mooiste, hef de riemen. Volgens Van Dale betekent ‘hef de riemen’ niet alleen ‘drink je bier op’, maar is het ook een ‘uit­roep van bal­da­dig­heid, over­moe­dig­heid’. Past perfect bij de situatie van Lionel in onze zin!

Uiteindelijk is het Adrian die verdrinkt en niet Lionel. Op de laatste bladzijde zien we Lionel, alleen als de laatste mens op aarde maar op zoek naar andere mogelijke overlevenden, in een ‘tiny bark’ wegvaren. Hoe eenzaam dat ook lijkt, niet alle hoop is verloren.

---

• The Last Man – Mary Shelley, Oxford UP, 1994. 
• The Sinking of the “Don Juan” Revisited – Donald B. Prell in Keats-Shelley Journal, 2007. 
• De scheepsjongens van Bontekoe – Johan Fabricius via dbnl.org. 
• Afbeelding: A Sailing Boat at Sea – J.M.W. Turner, via Tate.

Lees ook:

Dit profiel over Mary Shelley dat ik schreef.

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

Maar het zijn deze zwerftochten, met hun zijpaden, hun abrupte verandering van route en tred, die we weerspiegeld zien in de syncopen van zijn proza.

But it is these rambles, with their diversions, their abrupt changes of itinerary and gait which are reflected in the syncopations of his prose.

George Steiner, vertaling Peter Bergsma

Binnenkort verschijnt er een herdruk van De idee Europa, een geliefd essay van George Steiner (1929–2020). Steiner groeide op in Parijs als zoon van Joodse Oostenrijkers, vluchtte naar de VS voor de Tweede Wereldoorlog, en werd beroemd als erudiet literatuurwetenschapper en criticus. De tekst is de weerslag van een lezing die hij in november 2003 gaf speciaal voor het Nexus Instituut, waar ik nu werk als eindredacteur. De herdruk is een mooie gelegenheid om de tekst nog eens na te lopen.

Te voet door Europa

Een van de mooiste ideeën in het essay is dat Europa zich onderscheidt van andere continenten door de menselijke maat. Waar de landschappen van bijvoorbeeld Amerika, Azië en Australië te wijds en groot waren om te voet door te trekken, deden we dat in Europa wel, en dat had invloed op onze cultuur. Of zoals we in het hoge register van Steiner, in vertaling van Peter Bergsma lezen: ‘Bepaalde integrale componenten van het Europese denken en bewustzijn zijn qua cadans en sequentie die van de voetganger.’

Er zijn vast tegenvoorbeelden te vinden van voetreizigers op andere continenten. Maar vergelijk je Europese stadscentra met die van Amerika, dan zie je inderdaad vaak dat de Europese steden op voetgangers en de Amerikaanse steden op de auto zijn ingericht. Steiner merkt terecht op dat je als voetganger ziet dat de straten en pleinen hier in Europa vaak vernoemd zijn naar belangrijke personen en gebeurtenissen uit het verleden. (Steiner denkt hierbij aan zijn jeugd in Parijs, waar de straatnaambordjes met elkaar haast een heel geschiedenisboek vormen.) In de VS daarentegen zoef je langs boulevards en avenues die worden aangeduid met een nummer of hoogstens een generieke naam. 

Zoals vaker in zijn teksten, benoemt Steiner ook hier de zwartste kanten van Europa. Want het Europees continent werd ook ‘bewandeld’ door de legers van Alexander de Grote, in de napoleontische oorlogen en door de troepen van de Wehrmacht. Wat dat betreft onderscheidt Europa zich misschien niet fundamenteel van andere continenten, waar door de eeuwen heen volgens mij toch ook behoorlijk wat legers door het landschap hebben gemarcheerd.

Wandelend denken en schrijven

Los van de grotere culturele claims, vind ik dit een prachtig idee: het idee dat gedachtes worden beïnvloed door het landschap en dat je het wandelen echt terugvindt in teksten. Steiner noemt daarvan een aantal specifieke voorbeelden. Zo trok Wordsworth te voet door het Europese continent, waarover hij dichtte in zijn Prelude. Beroemd zijn daarnaast Immanuel Kant, die elke dag stipt op tijd zijn rondje door Koningsbergen liep, en Jean-Jacques Rousseau, die juist door de natuur trok als eenzame wandelaar.

Bij Kierkegaard wordt Steiner nog iets concreter:

‘De langdurige zwerftochten van Kierkegaard door Kopenhagen en zijn buitenwijken ontpopten zich als een openbaar spektakel en het voorwerp voor karikaturen. Maar het zijn deze zwerftochten, met hun zijpaden, hun abrupte verandering van route en tred, die we weerspiegeld zien in de syncopen van zijn proza.’

Je kunt tijdens het wandelen op goede ideeën komen, maar volgens Steiner zien we bij Kierkegaard het wandelen dus zelfs terug in zijn schrijfstijl. Fascinerend! Zou het echt?

Schrijden met Steiner

In Steiners eigen proza kun je, denk ik, ook een bepaalde manier van wandelen herkennen. Hij heeft bepaald geen schroom voor Griekse, Latijnse en Franse leenwoorden, grote statements of het noemen van allerlei namen en ideeën. Het zijn zinnen die je gemakkelijk kunt uitspreken – het gaat tenslotte om een lezing – maar wel in een rustig tempo. Als lezer word je door al die referenties ook uitgenodigd om niet al te snel te lezen, gedwongen soms een paar zinnen terug te lezen en uitgedaagd om verwijzingen na te zoeken. Ik denk dus aan rustig, elegant flaneren of langzaam, statig schrijden. Een oude heer die tijdens een loopje zijn eruditie tentoonspreidt. 

Onze zin is misschien zelf al een klein voorbeeld van de kwaliteit die Steiner signaleert in het proza van Kierkegaard. Met het stukje ‘met hun zijpaden, hun abrupte verandering van route en tred’ onderbreekt Steiner namelijk de hoofdboodschap ‘het zijn deze zwerftochten die we weerspiegeld zien in de syncopen van zijn proza’. Je kunt die bijzin dus zien als een zijpaadje; een klein zijpaadje en niet echt een abrupte verandering van route, maar toch.

Ritmisch ratelen 

Twee woorden vallen me vooral op: ramble en syncopation. Het Engelse werkwoord ‘to ramble’ betekent ‘doelloos van de ene naar de andere plek gaan’ – ronddolen in een stad, om zomaar, voor de lol te kijken wat er allemaal gebeurt, zoals Kierkegaard dus deed in de buitenwijken van Kopenhagen. Maar het betekent ook ‘ratelen’, praten of schrijven zonder duidelijk doel. In het Engels dus een perfect woord voor wat Steiner over Kierkegaard wil zeggen.

Van ‘syncopation’ is sprake als een ritme wordt verstoord; in muziek, maar ook in het ritme van een tekst. Een syncope is het weglaten van een klinker – zoals in ‘dapp’re strijders, fier en koen’ – maar ook het verschuiven van een accent in bredere zin. Ik denk dat Steiner bij Kierkegaard doelt op het laatste, gezien de ‘abrupte verandering van route en tred’ in onze zin.

Als we het wandelen van Kierkegaard willen herkennen in zijn schrijfstijl, is dit dus het haakje dat Steiner ons geeft. We moeten op zoek naar een verstoring van het ritme van Kierkegaards zinnen, een moment waar hij plots overstapt op een ander onderwerp, ineens een andere nadruk op iets legt, of misschien zelfs zijn zinnen korter of langer maakt. Dat is het punt waar Kierkegaards als het ware de hoek omslaat.

---

• De idee Europa – George Steiner, vertaald door Peter Bergsma, Nexus Instituut, 2004/2021.

• Mijn bespreking van Prelude – William Wordsworth, vertaald door Jan Kuijper Athenaeum, 2020.

• Afbeelding: detail uit Rue de Paris, temps de pluie – Gustave Caillebotte, via Wikimedia.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

Zo mocht ik graag niet ontbijten, want als ik mijn maag gevuld had, dan werden ook mijn hersens met voedsel overvoerd en verdween dat sprankelende ochtenddenken, dat misschien juist voortkwam uit een gevoel van honger, misschien ook doordat ik in plaats van te ontbijten graag zwarte koffie dronk, twee, drie zware sigaretten rookte, pas op dat moment ontwaakte ik uit die nachten waarin ik altijd slecht slaap, zodat ik die ochtenden geen zin heb om te leven, geen zin heb om op aarde te zijn, pas die eerste sigaret brengt me die dag weer terug in het leven, van de tweede sigaret word ik altijd misselijk, bij de derde trek ik, ook al ben ik bruinverbrand, lijkbleek weg, maar dat is nu eenmaal mijn ritueel, dit was mijn ochtendritueel, mijn mis, ik slurpte langzaam van mijn koffie en ik rookte gretig, ik rookte net zoals er maar eventjes in de gevangenis gerookt mag worden… en terwijl ik rookte en koffiedronk, keek ik door het raam naar buiten, zomaar één of geen kant op, naar de hemel, ik staarde alleen maar zo’n beetje voor me uit en trachtte via deze manier van niet-trachten de nultoestand te bereiken, nergens aan te denken, alleen jezelf beluisteren en horen of zich daar niet een of ander motief aandient, of daar niet iets boven water komt, als een vlek op de waterspiegel van een oud vennetje, of er niet iets uit dat magazine van mijn denken en voelen en twijfelen, of zich daaruit niet iets openbaart, een eerste zin waarmee ik die grote trui van mijn tekst zou beginnen uit te halen, want schrijven, dat schrijven van mij begint met een eerste draad die ik vastpak, maar waarvan ik enthousiast weet dat als ik die door het oog van mijn schrijfmachine haal en als ik dan snel begin te typen, dat ik dan zo lang moet doortypen totdat ik een hele trui uit mijn onbewuste heb uitgehaald en op papier gezet.

Bohumil Hrabal, vertaling Kees Mercks

Zo. Die zin staat. Driehonderdzesentwintig woorden maar liefst. Toen ik dit blog begon, wist ik dat Bohumil Hrabal een keer aan de orde moest komen. Een schrijver die zinnen verzint die je uit duizenden herkent en waar ik vrolijk van word. 

Maar met welke zin van hem zou ik dan beginnen? Misschien met de eerste zin die ik van hem las, wat vermoedelijk ook zijn beroemdste zin is. Die zin is namelijk een heel boek, getiteld Danslessen voor gevorderden. Of anders gezegd: dat boek is één zin, een zin van een pagina of honderd. Ik kreeg het van L. voor mijn verjaardag en daarna wilde ik gelijk alles lezen van deze in Nederland niet heel bekende Tsjechische schrijver. 

Dat Danslessen uit slechts één zin bestaat is meer dan een gimmick of een geintje. Er zit een goed idee achter. Maar dat bewaar ik nog wel voor als ik over die zin schrijf.

De ochtenden

Van het weekend bladerde ik wat door de bundel Praagse ironie en kwam ik in het essay ‘Wie ik ben’ onze zin tegen. Een enorme zin, bijna een bladzijde lang. Maar vergeleken met Danslessen alsnog maar een kleintje. Dit moest de eerste zin van Hrabal worden om over te schrijven, want er zit niet alleen zo veel moois in, maar ik moest meteen denken aan een andere schrijver die een soortgelijk zo’n ochtendritueel had.

Paul Valéry schreef in zijn cahiers, zijn omvangrijke aantekeningenboekjes:

‘’s Morgens heb ik dit cahier met mijn sigaret nodig – en beide even nodig. Zonder dat lijd ik. Het cahier is een gekte, maar de gewoonte is zo oud en sterk dat de waarde van de dingen die uit de geest (nog half in slaap) naar de cahiers komen op zichzelf een gewoonte vormen.’

vertaling Jan Fontijn

Dat beeld van Valéry en Hrabal die met koffie en sigaretten de slaap verdrijven en zelfs hun slaperigheid inzetten voor hun schrijverschap vind ik erg mooi. En ze benadrukken beiden de regelmaat en de houvast die hun ochtendroutine biedt. Qua schrijfstijl verschillen ze trouwens als dag en nacht: Valéry schrijft puntiger dan Hrabal (maar ja, wie niet?). 

Onze zin is een typische Hrabal-zin. Het zijn gedachtes en indrukken op papier gekletst en aan elkaar geplakt. Je zou er zo meerdere zinnen van kunnen maken door hier en daar een punt te zetten. Maar juist doordat Hrabal dat niet doet, krijgen zijn zinnen hun levendigheid en spontaniteit. Want – dat is zo knap – de zin is niet loodzwaar, zoals je bij lange zinnen al snel hebt. En het is een grote verdienste van vertaler Kees Mercks dat dat in het Nederlands ook overkomt en dat je de weg niet kwijtraakt.

Herhalen, hernemen, tasten

Een van de trucs die Hrabal daarvoor vaak gebruikt, is een zinswending of woord herhalen. Kijk maar naar ‘ontbijten’, ‘koffie’, ‘sigaretten’ en ‘ik rookte’. Of neem ‘schrijven, dat schrijven van mij’: Hrabal schept daarmee in een paar woordjes een ironische afstand tot zijn werk en blaast tegelijk wat lucht in de zin. Denk het maar eens weg, dan wordt het meteen een stuk serieuzer en zwaarder. 

Hrabal herneemt ook zijn uitspraken, beschrijft ze verschillend, kiest andere woorden om bijna hetzelfde te zeggen, drukt zich net een tikje anders uit, verwoordt het op een andere manier. Bijvoorbeeld ‘geen zin heb om te leven, geen zin heb om op aarde te zijn’, ‘mijn ritueel, mijn ochtendritueel, mijn mis’, ‘of daar… of er… of zich’ en ‘dat als ik… als ik dan… dat ik dan…’. Hrabal is aan het tasten naar de juiste woorden en daar neemt hij de lezer in mee.

Truien typen

Dan zijn er nog die (vind ik) prachtige metaforen in het tweede deel van de zin. Want ’s ochtends koffie slurpen, sigaretten roken en uit het raam staren is één, maar dan moet er nog wel iets op papier komen. Daarvoor moet er eerst iets opborrelen, boven water komen uit het onbewuste. Dat is nog een beetje abstract en niet heel origineel, maar met dat ‘oude vennetje’ erbij is er ineens een concreet beeld. En ik weet niet wat er in het Tsjechisch staat, maar in het Nederlands lees je zo ‘oud ventje’.

Dat bassin van het onbewuste is dus, om er nog één watermetafoor tegenaan te gooien, het reservoir waar Hrabal uit put voor zijn teksten. Hij noemt het ‘dat magazine van mijn denken en voelen en twijfelen’. Ik vermoed dat we dat moeten lezen als het Engelse woord voor ‘magazijn’ of ‘opslag’. Dat zie ik wel voor me: rijen met schappen vol gedachtes, gevoelens en twijfels. Een kostbare schatkamer voor een schrijver.

Tot slot de trui. Het schrijven van een tekst is als het maken van een trui. Je breit, weeft of haakt gedachtes aaneen tot een tekst. Vooral het zoeken naar een beginnetje dat je dan als een draad door het oog van een naald probeert te krijgen, dat vind ik mooi. Er valt misschien wel iets op af te dingen, want als je een trui uithaalt of breit, haal je dan eigenlijk wel een draad door een oog? 

Hoe dan ook, het enthousiasme en het snel doortypen, dat zie je prachtig terug in de vorm van onze zin. Duidelijk geen confectie.

---

Praagse ironie – Bohumil Hrabal, vertaling Kees Mercks, Prometheus 2007.

Mijn bespreking van Cahiers – Paul Valéry, vertaald en ingeleid door Jan Fontijn, De Buitenkant 2017.

Verpletterde schoonheid – Bohumil Hrabal, vertaling Kees Mercks, Prometheus 1990/2002.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal

Uit deze als cyclopische vestingen geconstrueerde zinnen, die altijd precies in elkaar pasten, schoten plotseling bliksemschichten op, geen onschuldige, geen lichtgevende, ook geen bliksemschichten zoals op het toneel, maar dodelijke; en dit gebeuren van een vernietigende strafoplegging, dat zich in alle openbaarheid, in de oren van allen tegelijk afspeelde, had zoiets huiveringwekkends en overweldigends dat niemand bij machte was zich eraan te onttrekken.

Aus diesen wie zyklopische Festungen gefügten Sätzen, die immer genau ineinanderpaßten, schoß es plötzlich Blitze, nicht harmlose, nicht erleuchtende, auch nicht Theaterblitze, sondern tödliche; und dieser Vorgang der vernichtenden Strafe, der sich in aller Öffentlichkeit, in aller Ohren zugleich abspielte, hatte etwas so Schauriges und Gewaltiges, daß niemand sich ihm zu entziehen vermochte.

Elias Canetti, vertaling Theodor Duquesnoy

Misschien is het ook niet zo’n goed idee, vlak voor het slapen een essaybundel oppakken met de titel Het geweten in woorden. Het risico is dat je, als je denkt dat je op tijd in bed ligt om vroeg in slaap te vallen, iets leest waarover je aan het nadenken slaat, en dat je blijft piekeren en daardoor de slaap dan natuurlijk niet meer kunt vatten. Maar goed, toch las ik het essay ‘Karl Kraus’ van Elias Canetti vlak voor het slapen. En zo lag ik al snel te malen over wat ‘als cyclopische vestingen geconstrueerde zinnen’ precies zouden kunnen zijn. Die bleken de volgende dag iets heel anders te zijn dan ik zelf had bedacht.

Eerst wat context. In het voorjaar van 1924 gaf schrijver en satiricus Karl Kraus zijn driehonderdste lezing. In de Grote Zaal van het Weense Concertgebouw was Elias Canetti een van de aandachtige toehoorders. Het was de eerste keer dat Canetti Kraus in levenden lijve zag en bovendien de avond waarop hij zijn toekomstige vrouw ontmoette. Bijna zestig jaar later zou Canetti de Nobelprijs voor Literatuur winnen – een eer die Kraus niet ten deel viel, maar voor Canetti was Kraus een persoonlijke held. Een held die later van zijn sokkel viel, hoewel Canetti zich evengoed lovend bleef uiten over Kraus en hem eerde in meerdere essays.

De kracht van Kraus

Volgens Canetti was de kracht van Kraus ook zijn zwakte: zijn ongeremde en snoeiharde oordelen. Iets was goed óf fout, dat was duidelijk en er zat niks tussen. Typerend is wat een helderziende ooit tegen en over Kraus gezegd zou hebben: ‘Zijn taal en tong zijn als een mortier van 42 cm…’ Kraus had enorm veel haat in zich. Maar zijn absolute haat was gericht op de oorlog, en dat maakte hem voor Canetti tot een voorbeeld van iemand die stand had gehouden ‘tegen onze monsterachtige eeuw’.

Dat harde en uitgesproken oordelen waar Kraus zo beroemd en berucht om werd, vinden we ook terug in onze zin van Canetti. Die bliksemschichten zijn Canetti’s metafoor voor Kraus felle uitspraken. Je ziet hem zo voor je: als een donderende god die zijn vonnis velt.

Het is een beetje gissen wat die andere soorten bliksemschichten zijn. Een onschuldige bliksem, als dat geen oxymoron is, lijkt me een plaagstoot of een vilein grapje. Een lichtgevende (ik denk ‘verlichtende’) bliksem is misschien een inzicht dat je plots krijgt. Een toneelflits is misschien een kwinkslag, puur voor de show. Of misschien verwijzen ze naar niks concreets en noemt Canetti ze enkel om nadruk te leggen op de ernst van de veroordelingen van Kraus.

Na een flits volgt gedonder. Ook in de zin van Canetti, want hij benadrukt dat de vernietigende strafoplegging zich in de oren van allen afspeelde. Het gaat ook om een lezing, maar Canetti benadrukt vaker het auditieve aspect van Kraus – vooral het goede oor dat hij had voor taal, registers, dialecten en typische uitdrukkingen.

Cyclopische zinnen

Hoe zit het nu met die ‘cyclopische vestingen’? Een cycloop is natuurlijk een mythische reus met één oog. Is een cyclopische zin dan misschien een zin met een gat in het midden? Een zin die begint met belangrijke informatie, dan een bijzin, nog een bijzin, en misschien zelfs nog een, en dan aan het eind de clou?

Nee. Een cyclopische muur (leert even googelen) is een muur van reusachtige, ongelijke stenen die zonder voegsel op en tegen elkaar liggen. Alsof cyclopen ze hebben gemaakt dus. (Als het Duitse ‘gefügte Sätze’ het toelaat, had ‘geconstrueerde zinnen’ misschien vertaald kunnen worden als ‘samengevoegde zinnen’.)

Verderop in het essay werkt Canetti zijn beeldspraak verder uit. Kraus bleef praten en schrijven zolang hem wat inviel – ‘meestal valt hem zeer lang achtereen iets in’ – zonder een vooropgezet plan of overkoepelend ontwerp. Maar iedere afzonderlijke zin was een bouwwerkje op zich:

Hem gaat het erom dat zijn zin onaantastbaar is, geen leemte, geen barst, geen misplaatste komma telt – zin voor zin, stuk voor stuk, sluit zich aaneen tot een Chinese muur.

Klinkt dat niet fantastisch?

Canetti kan er zelf trouwens ook wat van: zowel in onze zin met de cyclopische vesting als in de zin met de Chinese muur die ik net citeer, maakt hij met ‘geen… geen… geen…’ een paar korte bijzinnen, een paar zinsbrokjes, een paar kleine bouwstenen; en hij klinkt in feite twee zinnen aaneen – de eerste met een puntkomma, de tweede met een gedachtestreepje.

Muur zonder Rijk

Ook in deze metafoor plaatst Canetti een kritische noot bij zijn held:

Deze muur is overal even goed gevoegd, in zijn karakter nergens mis te verstaan, maar wat hij eigenlijk omsluit, weet niemand. […] Alles is de muur, een cyclopisch doel op zichzelf dat door de wereld trekt, berg op berg af, door dalen en vlaktes en door zeer veel woestenijen.

Hier rekt Canetti zijn beeldspraak wel erg op. Dat je met meerdere grootse zinnen een meeslepend maar ietwat richtingloos verhaal smeedt, dat kan ik me goed voorstellen. En dat Kraus misschien te veel aandacht had voor de oordelen die hij velde, dat wil ik ook wel geloven. Maar een cyclopisch doel? Dat door de wereld trekt?

Een mooi beeld is het wel, maar eerlijk gezegd snap ik vanaf hier niet helemaal meer wat Canetti hier precies mee bedoelt. Nou ja, weer iets om van wakker te liggen…

---

• ‘Karl Kraus’ in Het geweten in woorden – Elias Canetti, vertaling Theodor Duquesnoy.

• De fakkel in het oor – Elias Canetti, vertaling Theodor Duquesnoy.

• Afbeelding: cyclopische muur via Wikimedia.

Lees ook:

• Hoe bouwt Bram Stoker spanning op in Dracula?
• Victoriaanse varens en seksuele toespelingen
• Dromen over varens: Nathaniel Bagshaw Ward
• Wieringa en de waterral
• Herfst bij Hrabal