
Sprietjes en velden
de woorden van Walt Whitman
Leaves of Grass
– Walt Whitman
Fernando Pessoa werd voor de schrijfstijl van Alberto Caeiro, waar ik in mijn vorige bericht over schreef, geïnspireerd door de Amerikaanse schrijver Walt Whitman.
Richard Zenith verwoordt mooi hoe die inspiratie werkte. Ik vertaal een stukje uit zijn Pessoa-biografie:
Walt Whitman was zowel de meest zichtbare als de meest intieme invloed op Caeiro. De meest zichtbare omdat de gedichten van het heteroniem geschreven zijn in de stijl van de vrije verzen van de Amerikaan, omdat ze over een aantal van dezelfde thema’s gaan en omdat ze enkele zinswendingen bevatten die verdacht veel overeenkomen. De meest intieme omdat Whitman Caeiro leerde om zich te openen, alles te voelen, alles te zijn en te zingen.
Er waren ook verschillen in benadering tussen Caeiro en Whitman. Pessoa zelf benadrukte juist die verschillen en probeerde Whitmans invloed op Caeiro zelfs weg te moffelen. Maar zonder Whitman geen Caeiro.
Bladeren in Whitman
Zo zat ik dus algauw in Whitman te bladeren. Ik kende het werk van Whitman een beetje. Een paar jaar geleden publiceerden we in Nexus een selectie uit zijn Democratic Vistas, een scherpe kritiek op de opkomende consumptiemaatschappij in Amerika – ‘Er was wellicht nog nooit zo veel leegte in de harten als tegenwoordig en hier in de Verenigde Staten’. Maar het boek waar Whitman mee doorbrak, kende ik eigenlijk nog niet.
In 1855 verscheen er in Amerika een donkergroen, duimdik boekje met twaalf gedichten. Op het omslag geen naam van de auteur, maar wel in gouden letters de titel Leaves of Grass. Whitman had de uitgave, negenhonderd exemplaren, zelf bekostigd. Hij bleef de bundel heel zijn leven aanvullen, zodat er uiteindelijk negen edities verschenen. De laatste versie, die heel prachtig de ‘deathbed edition’ wordt genoemd, is liefst vierhonderd pagina’s.
Omdat Whitman geldt als de eerste grote Amerikaanse dichter, zijn er boekenkasten volgeschreven over Leaves of Grass. (Of misschien is het andersom.) Mij gaat het nu om die drie woordjes: Leaves of Grass. Wat betekent dat? En hoe zou je het naar het Nederlands vertalen?
Three little words
Het eerste dat je in zo’n beetje alle teksten over het boek leest, is dat de titel een woordspeling is. Enerzijds betekent het iets letterlijks met gras. Dan is ‘leaves’ wel een opvallende woordkeuze, omdat je normaal gesproken eerder ‘blades of grass’ zegt. Anderzijds werd in de uitgeefwereld waardeloze vulling aangeduid met ‘grass’ en bladzijdes met ‘leaves’. Vandaar dus Leaves of Grass.
Gras duikt ook geregeld op in de gedichten zelf. In een van de eerste regels lezen we dat Whitman zich voorover buigt om naar een ‘spear of grass’, een grasspriet, te kijken. Dat wordt wel gekoppeld aan Whitmans kijk op de mens en democratie. Iedere mens is een grassprietje: van dichtbij is elk sprietje net iets anders; maar van een afstandje lijken we gelijkwaardig en gelijkvormig, en samen zijn we een mooi grasveld, een samenleving. Iets in die richting.
Grashalmen
De eerste Nederlandse vertaling verscheen in 1917 van de hand van Maurits Wagenvoort, zelf schrijver en bevriend met Louis Couperus. Het is een selectie, niet de gehele bundel. Wagenvoort koos voor de titel Grashalmen. En dat vind ik toch een beetje gek.
Een halm is volgens het woordenboek ‘de meestal ronde, gelede stengel van grassen’. Een stengel dus. Kun je daar woorden op drukken? Lijkt mij lastig. Het idee van ‘leaves’ als bladzijdes gaat dus meteen verloren. Ervoor in de plaats komt een toch wat statige titel, terwijl we juist op zoek waren naar een luchtige woordspeling. Bovendien is ‘grashalmen’ een gebruikelijke uitdrukking in het Nederlands, maar ‘Leaves of Grass’ is dat niet; het is geen ‘Blades of Grass’.
Daarna zwijgt Nederland bijna honderd jaar over Whitman. Misschien was men hier toch een beetje bevreesd voor de (homo)seksuele passages. Maar goed, die versie uit 1917 is een selectie. Dat had toch in die decennia daarna ook wel gekund?
Grasbladen
Pas in 2005 verschijnt weer een selectie uit de bundel, waarbij 22 dichters onder redactie van Kees ’t Hart en Jacob Groot ieder een stukje voor hun rekening nemen. Spannende opzet; mooi project!
Toch weer even zeuren over de titel, want in het voorwoord lezen we dat de titel van deze vertaling ‘Leaves of Grass’ is en de ondertitel ‘Grasbladen’. Wat is dat nou weer voor geks? Waarom niet gewoon ‘Grasbladen’ als echte titel? Met die titel kun je in elk geval twee kanten op, die van het letterlijke gras en die van zogenaamd waardeloze blad(zijd)en.
Maar als de Engelse titel een woordspeling is, wil je dan in de Nederlandse titel niet ook een woordspeling? Bladgoud? Grasvelletjes? Paperassen van gras? Kantjes van gras? Sprietjes van papier? Of toch een tikje minder jolig, maar wel voor de hand liggend ‘Bladen van gras’?
Song of Myself
De belangrijkste gedichtencyclus in Leaves of Grass is het 52-delige Song of Myself. Weer zo’n titel dus. Weer drie van die verraderlijk eenvoudige woordjes. Je zou haast zeggen ‘words simple as grass’, zoals we in deel 39 lezen.
Nou, zo simpel was dat woordje ‘grass’ niet, en ook achter ‘Song of Myself’ zit een verhaaltje. In de eerste editie waren deze gedichten titelloos, in de tweede stond ‘Poem of Walt Whitman, an American’, later werd het ‘Walt Whitman’ en uiteindelijk ‘Song of Myself’.
‘Song’ betekent ‘zang’ of ‘lied(je)’, maar ook ‘gedicht’. ‘Of’ kan een bezittelijk voornaamwoord zijn (een lied van mezelf, dat ik heb verzonnen) maar ook een voorzetsel (een lied over mezelf, met mij als onderwerp). En dan ‘Myself’: verwijst dat naar Whitman, zoals de eerdere titels doen vermoeden, of naar een poëtisch zelf dat in de gedichten naar voren komt, of naar een nog abstracter, algemener begrip van ‘mijzelf’?
Dus: Lied van mezelf? Lied over mezelf? Lied over mij? Of misschien Zelfzang? Of toch ‘Loflied over mij’ of ‘Lofzang op mezelf’? Of, zoals Wagenvoort kiest, ‘Het lied van mijn eigen ik’? Hoe dan ook, drie woordjes die behoorlijk wat vragen oproepen.
Dichterlijke vrijheid
Het gaat ook even mis in Grasbladen, want in de inhoudsopgave heet het ‘Zang van mijzelf’, terwijl Anneke Brassinga het vertaalde als ‘Lied over mezelf’.
Eigenlijk is het flauw om daarover te vallen, want als je zo begint, kun je Grasbladen beter meteen wegleggen. De dichters permitteren zich namelijk zo veel vrijheden dat er soms in feite geen sprake meer is van een vertaling. Maar ja, het resultaat is toch best gaaf.
Willekeurig voorbeeldje, uit de vertaling van Jacob Groot:
Great are Adam and Eve …. I too look back and accept them;
Schitterend zijn Adam en Eva …. Ook ik kijk bijbels en vind ze gaaf,
Of moet je zien wat Ilja Leonard Pfeijffer doet met To Think of Time:
To think of time …. To think through the retrospection,
To think of today .. and the ages continued henceforward.
Have you guessed you yourself would not continue? Have you dreaded those earth-beetles?
Have you feared the future would be nothing to you?
achterpeinst de docht aan dagen aan vandaag aan tijd op handen
knaagera’s der aardkeveren grimmelend ontjouwen
zo niets iets is dan zeker is niets
Huh?! Net zaten we nog te priegelen en pielen met drie kleine woordjes, en nu dit! Er klinkt duidelijk iets door van het origineel, maar is dit nog wel een vertaling? Tsja, waarom niet? Ook wel weer inspirerend, zo veel vrijheid.
Soms kijk je heel precies naar een grassprietje en soms kijk je van een afstandje naar het hele veld.
• Leaves of Grass – Walt Whitman, in Library of America, 1982.
• Grashalmen (integraal online te lezen) – Walt Whitman, vertaald door Maurits Wagenvoort, Wereldbibliotheek 1917.
• Leaves of Grass. Grasbladen – Walt Whitman, vertaald door 22 dichters, Querido 2005.