Zinnen als cyclopische vestingen:
Elias Canetti over Karl Kraus
Uit deze als cyclopische vestingen geconstrueerde zinnen, die altijd precies in elkaar pasten, schoten plotseling bliksemschichten op, geen onschuldige, geen lichtgevende, ook geen bliksemschichten zoals op het toneel, maar dodelijke; en dit gebeuren van een vernietigende strafoplegging, dat zich in alle openbaarheid, in de oren van allen tegelijk afspeelde, had zoiets huiveringwekkends en overweldigends dat niemand bij machte was zich eraan te onttrekken.
Aus diesen wie zyklopische Festungen gefügten Sätzen, die immer genau ineinanderpaßten, schoß es plötzlich Blitze, nicht harmlose, nicht erleuchtende, auch nicht Theaterblitze, sondern tödliche; und dieser Vorgang der vernichtenden Strafe, der sich in aller Öffentlichkeit, in aller Ohren zugleich abspielte, hatte etwas so Schauriges und Gewaltiges, daß niemand sich ihm zu entziehen vermochte.
Elias Canetti, vertaling Theodor Duquesnoy
Misschien is het ook niet zo’n goed idee, vlak voor het slapen een essaybundel oppakken met de titel Het geweten in woorden. Het risico is dat je, als je denkt dat je op tijd in bed ligt om vroeg in slaap te vallen, iets leest waarover je aan het nadenken slaat, en dat je blijft piekeren en daardoor de slaap dan natuurlijk niet meer kunt vatten. Maar goed, toch las ik het essay ‘Karl Kraus’ van Elias Canetti vlak voor het slapen. En zo lag ik al snel te malen over wat ‘als cyclopische vestingen geconstrueerde zinnen’ precies zouden kunnen zijn. Die bleken de volgende dag iets heel anders te zijn dan ik zelf had bedacht.
Eerst wat context. In het voorjaar van 1924 gaf schrijver en satiricus Karl Kraus zijn driehonderdste lezing. In de Grote Zaal van het Weense Concertgebouw was Elias Canetti een van de aandachtige toehoorders. Het was de eerste keer dat Canetti Kraus in levenden lijve zag en bovendien de avond waarop hij zijn toekomstige vrouw ontmoette. Bijna zestig jaar later zou Canetti de Nobelprijs voor Literatuur winnen – een eer die Kraus niet ten deel viel, maar voor Canetti was Kraus een persoonlijke held. Een held die later van zijn sokkel viel, hoewel Canetti zich evengoed lovend bleef uiten over Kraus en hem eerde in meerdere essays.
De kracht van Kraus
Volgens Canetti was de kracht van Kraus ook zijn zwakte: zijn ongeremde en snoeiharde oordelen. Iets was goed óf fout, dat was duidelijk en er zat niks tussen. Typerend is wat een helderziende ooit tegen en over Kraus gezegd zou hebben: ‘Zijn taal en tong zijn als een mortier van 42 cm…’ Kraus had enorm veel haat in zich. Maar zijn absolute haat was gericht op de oorlog, en dat maakte hem voor Canetti tot een voorbeeld van iemand die stand had gehouden ‘tegen onze monsterachtige eeuw’.
Dat harde en uitgesproken oordelen waar Kraus zo beroemd en berucht om werd, vinden we ook terug in onze zin van Canetti. Die bliksemschichten zijn Canetti’s metafoor voor Kraus felle uitspraken. Je ziet hem zo voor je: als een donderende god die zijn vonnis velt.
Het is een beetje gissen wat die andere soorten bliksemschichten zijn. Een onschuldige bliksem, als dat geen oxymoron is, lijkt me een plaagstoot of een vilein grapje. Een lichtgevende (ik denk ‘verlichtende’) bliksem is misschien een inzicht dat je plots krijgt. Een toneelflits is misschien een kwinkslag, puur voor de show. Of misschien verwijzen ze naar niks concreets en noemt Canetti ze enkel om nadruk te leggen op de ernst van de veroordelingen van Kraus.
Na een flits volgt gedonder. Ook in de zin van Canetti, want hij benadrukt dat de vernietigende strafoplegging zich in de oren van allen afspeelde. Het gaat ook om een lezing, maar Canetti benadrukt vaker het auditieve aspect van Kraus – vooral het goede oor dat hij had voor taal, registers, dialecten en typische uitdrukkingen.
Cyclopische zinnen
Hoe zit het nu met die ‘cyclopische vestingen’? Een cycloop is natuurlijk een mythische reus met één oog. Is een cyclopische zin dan misschien een zin met een gat in het midden? Een zin die begint met belangrijke informatie, dan een bijzin, nog een bijzin, en misschien zelfs nog een, en dan aan het eind de clou?
Nee. Een cyclopische muur (leert even googelen) is een muur van reusachtige, ongelijke stenen die zonder voegsel op en tegen elkaar liggen. Alsof cyclopen ze hebben gemaakt dus. (Als het Duitse ‘gefügte Sätze’ het toelaat, had ‘geconstrueerde zinnen’ misschien vertaald kunnen worden als ‘samengevoegde zinnen’.)
Verderop in het essay werkt Canetti zijn beeldspraak verder uit. Kraus bleef praten en schrijven zolang hem wat inviel – ‘meestal valt hem zeer lang achtereen iets in’ – zonder een vooropgezet plan of overkoepelend ontwerp. Maar iedere afzonderlijke zin was een bouwwerkje op zich:
Hem gaat het erom dat zijn zin onaantastbaar is, geen leemte, geen barst, geen misplaatste komma telt – zin voor zin, stuk voor stuk, sluit zich aaneen tot een Chinese muur.
Klinkt dat niet fantastisch?
Canetti kan er zelf trouwens ook wat van: zowel in onze zin met de cyclopische vesting als in de zin met de Chinese muur die ik net citeer, maakt hij met ‘geen… geen… geen…’ een paar korte bijzinnen, een paar zinsbrokjes, een paar kleine bouwstenen; en hij klinkt in feite twee zinnen aaneen – de eerste met een puntkomma, de tweede met een gedachtestreepje.
Muur zonder Rijk
Ook in deze metafoor plaatst Canetti een kritische noot bij zijn held:
Deze muur is overal even goed gevoegd, in zijn karakter nergens mis te verstaan, maar wat hij eigenlijk omsluit, weet niemand. […] Alles is de muur, een cyclopisch doel op zichzelf dat door de wereld trekt, berg op berg af, door dalen en vlaktes en door zeer veel woestenijen.
Hier rekt Canetti zijn beeldspraak wel erg op. Dat je met meerdere grootse zinnen een meeslepend maar ietwat richtingloos verhaal smeedt, dat kan ik me goed voorstellen. En dat Kraus misschien te veel aandacht had voor de oordelen die hij velde, dat wil ik ook wel geloven. Maar een cyclopisch doel? Dat door de wereld trekt?
Een mooi beeld is het wel, maar eerlijk gezegd snap ik vanaf hier niet helemaal meer wat Canetti hier precies mee bedoelt. Nou ja, weer iets om van wakker te liggen…
• ‘Karl Kraus’ in Het geweten in woorden – Elias Canetti, vertaling Theodor Duquesnoy.
• De fakkel in het oor – Elias Canetti, vertaling Theodor Duquesnoy.
• Afbeelding: cyclopische muur via Wikimedia.
.jpg){kind=link}