Tekst

Prelude

Wekenlang aan huis gekluisterd, net op het moment dat de lente in volle hevigheid losbarst: dat doet wat met je. Je hoort plots de vogels luider zingen, ruikt de bloesems sterker en ziet het kwetsbare groen net iets eerder aan de bomen verschijnen. Parken, bossen, duingebieden zijn aantrekkelijker dan ooit en worden overspoeld door bezoekers. Precies het juiste moment voor de Nederlandse vertaling van William Wordsworths Prelude van de hand van dichter Jan Kuijper.

Wordsworth was namelijk iemand die in een permanent ontluikende lente leek te leven: een waarnemer met een sterk verhoogde sensitiviteit voor natuurlijk schoon. Die verrukkingen wist hij, met Samuel Coleridge, zodanig te vangen in Lyrische balladen dat met hen de Engelse Romantiek begon. Klassieke dichtvormen maakten plaats voor een lofzang in blank vers op de verbeelding, de schoonheid en het sublieme van de natuur, en het eenvoudige bestaan van herders en dorpelingen.

In een enorm werk getiteld The Recluse , ‘De kluizenaar’, wilde Wordsworth zijn ontwikkeling als dichter optekenen. The Prelude; or, Growth of a Poet’s Mind moest daarvoor de opmaat worden – vandaar ook de titel. In meer dan veertig jaar schrijven en schaven maakte Wordsworth zeker zeventien versies van The Prelude, dat op zichzelf al veertien beknopte boekdelen zou beslaan. De Nederlandse vertaling is gebaseerd op Wordsworths versie uit 1805 en bevat dertien delen. Het geheel van The Recluse wist Wordsworth echter niet te voltooien.

Expert hebben behoorlijk veel geschreven over de verschillen versies, de plek van The Prelude in The Recluse en in Wordsworth gehele oeuvre. Maar als leek hoef je je daardoor niet te laten afschrikken. Ook zonder specialistische kennis valt er genoeg te genieten, als je je laat meevoeren op de beeldenstroom van Wordsworth.

Hij schetst zijn jeugd, met opvoeding in de natuur en studie in Cambridge in boek 1 tot en met 7; zijn liefde voor de mens in boek 8; zijn aanvankelijke enthousiasme voor en latere teleurstelling in de Franse Revolutie in boek 6, 9 en 10; en algemenere beschouwingen op de verbeelding en zijn dichterschap in boek 11, 12 en 13.

Hoe langer je leest, hoe meer je erachter komt dat het Wordsworth niet zozeer te doen was om dingen in de natuur, de boeken die hij las of de Franse Revolutie – zelfs niet om de gebeurtenissen in zijn leven. Wordsworth probeert in Prelude steeds in herinnering te brengen hoe dat alles hem als dichter vormde. In het derde boek benoemt hij dat expliciet:

(…) mijn thema was
wat er in mij gebeurde! Niet om dingen
gericht op andermans gemoed, als woorden,
tekens, symbolen, acties, maar om ’t eigen
hart ging het, en mijn jeugdige gemoed.

Het ging hem om de groei van zijn dichtersgeest; de ‘leerschool en volgroeiing van ’t dichterlijke gemoed’, zoals hij het zelf noemt. Om die groei in beeld te krijgen, reflecteert hij op belangrijke herinneringen.

Wordsworth herinnert zich in het vijfde boek bijvoorbeeld hoe hij vroeger met een vriend in de vroege uurtjes aan de oevers van een meer in een roes raakte door de vogelgeluiden en het samen reciteren van hun lievelingsgedichten:

Want woorden, beelden en gevoelens, alles
waarmee we in de verrukkelijke wereld
der poëzie te maken hadden, vierde
een feestdag, gaf een schouwspel zonder eind
met wierookgeur, met bloemen, met muziek!

Hij herinnert zich ook zijn enthousiasme voor de Revolutie en de feestelijke, energieke sfeer die er voorafgaand aan de omwentelingen in Frankrijk hing. Als hij door Frankrijk richting de Alpen trekt, merkt hij op: ‘overal / spreidden zich geestdrift en welwillendheid / uit als een geur, zoals de lente’ en ‘Elk hart was open, alle tongen zongen / van vreugde en vriendschap.’

Een nieuw tijdperk van redelijkheid en rechtvaardigheid leek zich aan te kondigen. Wordsworth vangt het in de beroemdste zin uit Prelude: ‘Bliss was it in that dawn to be alive, / But to be young was very heaven!’ – door Kuijper vertaald in jamben als ‘Was ’t zalig in die dageraad te leven, / nog jong te zijn was hemels!’

Maar niet veel later wordt dat enthousiasme al gedoofd door de terreur van Robespierre en de dictatuur van Napoleon. Gedesillusioneerd neemt Wordsworth afstand van zijn activisme, ‘fouten’ en ‘zwaktes’. In het tiende boek duidt hij het zo:

(…) wenste ik de mens
zijn rupsenstaat te zien ontgaan om wijd
de vleugels van de vrijheid uit te spreiden,
heer van zichzelf in ongestoord genot.
Een nobel streven! – ’k voel dat sterven nog –
maar met gelukkiger gedachten. Want
ik was de weg kwijt, ik zocht de overgang
te bewerkstelligen met een methode
die met de menselijke natuur niet strookte

Teleurgesteld over de uitkomst van de Revolutie en ontevreden over zijn naïviteit keert Wordsworth als een conservatiever persoon weer terug naar de natuur om zich te helen.

Wat opvalt is dat Wordsworth gedurende het gehele werk bijzonder ernstig is. In boek zes wil Wordsworth vlak voor de dag begint opstaan om rustig te genieten van de zonsopgang bij het Comomeer – ‘waarop een doffe, rosse maneschim / neerlag en als een rusteloze slang / van vorm veranderde’, zoals Kuijper het prachtig vertaalt. Maar omdat de klokken anders slaan dan in Engeland, vergist de dichter zich. Hij verdwaalt midden in de nacht in de bossen en als het maar niet licht wil worden, begrijpt hij dat hij een foutje heeft gemaakt. Wordsworth ziet er het geestige niet van in en blijft stug het natuurlijk schoon van dat moment beschrijven. Voor humor lijkt geen plaats.

Op zijn best is Wordsworth wanneer hij zijn verbondenheid met en de verrukkingen van de natuur en het mensdom bezingt. Het goedaardig lanterfanten, de dagdromen en mijmerfantasieën, het ‘luisteren hoe de wind / de fluistering van gras en bloemen meekreeg’: door deze nieuwe vertaling en de huidige omstandigheden herontdekken we de waarde van deze beelden.

Het belang van Primo Levi

Nu we langzaamaan afscheid moeten nemen van de generatie die de oorlog persoonlijk meemaakte, wordt literatuur steeds belangrijker. Ze biedt ons een blijvende en persoonlijke vorm van contact met de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust. Wat betreft die literatuur, geldt de Joods-Italiaanse chemicus Primo Levi (1919-1987) als een van de beste en beroemdste auteurs. Hij overleefde Auschwitz en tekende in 1947 de verschrikkingen van het kamp op in Se questo è un uomo, in het Nederlands verschenen onder de titel Is dit een mens. Waarom moeten we ons dit verhaal blijven herinneren en het doorgeven aan de volgende generaties?

Is dit een mens

Begin 1944 staat een trein klaar voor vertrek in Fossoli, een concentratiekamp in Noord-Italië. De twaalf wagons zijn gevuld met zeshonderdvijftig ‘stuks’, dat wil zeggen zeshonderdvijftig Joodse gevangenen. Onder hen is de 24-jarige Primo Levi, opgepakt door fascistische milities. Uitgehongerd, verkleumd, dorstig en vermoeid zien ze vijf dagen lang door het luchtgat de namen van Midden-Europese steden en dorpjes voorbijglijden. Bij vertrek hebben ze de labels op de treinwagons gezien, zonder te begrijpen wat het woord precies betekent: ‘Auschwitz’.

‘Met opluchting hadden we ons reisdoel vernomen. Auschwitz: een naam zonder betekenis op dat ogenblik en voor ons, maar die hoe dan ook bij een plek op deze aarde moest horen’, schrijft Levi. Volgens hem wist destijds niemand in Italië wat Auschwitz precies betekende. Later zou hij inzien dat de Duitsers alles deden om te voorkomen dat de gruwelen uit de vernietigingskampen naar buiten zouden komen en dat bekend zou worden wat ‘in Auschwitz de mens van de mens heeft durven maken’.

Na een helse tocht van een paar dagen, wordt Levi bij aankomst in kamp Monowitz-Auschwitz alles ontnomen; kleren, schoenen, haar, alles. Hij begrijpt waar men hier op uit is: de vernietiging van een mens.

‘Laat men zich nu een mens voorstellen wie de mensen die hem lief zijn ontnomen worden, en zijn huis, zijn gewoonten, zijn kleren, alles kortom, letterlijk alles wat hij bezit: dat zal een leeg mens zijn, een mens die niets anders meer is dan lijden en behoefte, die geen waardigheid meer heeft en geen oordeelsvermogen (…) Als men dat alles bedenkt, zal men de dubbele betekenis van de term “vernietigingskamp” begrijpen (…)’

Zoals Vergilius Dante door de hel leidt, zo initieert Levi de lezer in het kamp – of zoals hij het steeds noemt, het Lager. Hij leert ons over de mores, economie, honger en woorden van het kamp, en de hiërarchie van Häftlinge (gevangenen), Kapo’s (gevangenen die op de rest moesten toezien), Blockältester (de verantwoordelijken voor een blok) en Muselmannen (de allerzwaksten). Levi doorstaat dag na dag, maand na maand het extreem harde kampbestaan en het zware ‘werk’ voor de nabijgelegen fabriek, waar synthetisch rubber gemaakt zou moeten worden. Uiteindelijk belandt hij, als scheikundige van opleiding, in een speciaal commando voor chemici en profiteert hij van kleine maar levensreddende voordelen.

Ongeveer halverwege het boek begint in de verte het diepe gerommel van de bombardementen te klinken die de uiteindelijke bevrijding van Auschwitz door de Russen aankondigen. De dynamiek in het kamp verandert en op een dag vindt er ten overstaan van alle gevangenen plotseling een executie plaats. De veroordeelde is een gevangene uit het nabijgelegen Birkenau en is betrokken geweest bij het opblazen van een van de crematoria. Levi schrijft:

‘Feit is dat in Birkenau enige honderden mensen, weerloze, uitgeputte slaven net als wij, in zichzelf de kracht hebben gevonden om te handelen (…) Hij zal vandaag voor onze ogen sterven; en misschien zullen de Duitsers niet begrijpen dat de eenzame dood, het sterven als mens dat hem is toegedacht, hem eer zal brengen en geen schande.’

Net voor de veroordeelde wordt opgehangen, schreeuwt hij uit ‘Kameraden, ich bin der Letzte!’ Toch constateert Levi tot zijn eigen verdriet dat de kracht van dit moment direct vervliegt terwijl de gehangene stuiptrekkend aan zijn einde komt. De overige gevangenen staan even apathisch toe te kijken als de SS’ers:

‘[H]un werk is gedaan, en goed gedaan (…) Een mens vernietigen is moeilijk, haast even moeilijk als er een scheppen: het is niet gemakkelijk geweest, het heeft niet weinig tijd gekost, maar het is jullie gelukt, Duitsers. Hier lopen we, gedwee onder jullie ogen. Van ons hebben jullie niets meer te vrezen: geen opstandige daden, geen uitdagende woorden, niet eens een oordelende blik.’

Wanneer de Russen verder optrekken, beginnen in zekere zin de zwaarste dagen. Om te voorkomen dat hun misdaden aan het licht komen, besluiten de nazi’s het kamp te ontruimen. De gevangenen worden richting het binnenland gestuurd, op kilometerslange uitputtingstochten te voet door de sneeuw – de ‘dodenmarsen’.

Levi ontsnapt hieraan, omdat hij op dat moment in de ziekenboeg ligt. In de bittere Poolse winter proberen de overgebleven zieken in het kamp te overleven. Het weinige voedsel dat hij en zijn paar lotgenoten vinden, delen ze onderling: het Lager is dood, de menselijkheid keert langzaam terug. Op 27 januari 1945 arriveren de Russen in het kamp en daarmee eindigt Is dit een mens.

Als alle beschavingsvernis wordt afgepeld

Op de vraag waarom hij zijn verhaal schreef, heeft Levi zelf een aantal antwoorden geformuleerd. In het voorwoord dat hij schreef bij een uitgave uit 1958 stelt hij dat hij zijn boek heeft geschreven ‘in de eerste plaats als innerlijke bevrijding’. Het schrijven had voor hem een therapeutische werking.

Voor de lezer geeft hij twee redenen waarom zijn boek waardevol is. Ten eerste: ‘[Het kan] als materiaal dienen om enkele eigenschappen van de mens eens rustig te overdenken.’ In het boek zelf noemt hij het kamp een reusachtig biologisch en sociaal experiment. Een van de conclusies die Levi uit dit ‘experiment’ trekt is dat het geloof in de oorspronkelijke gelijkheid van alle mensen ongegrond is. Ook in het kamp geldt: aan wie heeft, zal gegeven worden. Maar daarnaast leert hij toch ook optimistischer lessen:

‘Ik geloof niet aan de meest voor de hand liggende conclusie: dat de mens in de grond een egoïstische, domme bruut is en zich als alle beschavingsvernis van hem wordt afgepeld als zodanig gedraagt (…) Ik denk eerder dat men, wat dit betreft, niet verder kan gaan dan de constatering dat dringende nood en lichamelijke ontbering veel sociale instincten en gewoonten tot zwijgen brengen.’

Levi stelt dat hij wél gelooft in een natuurlijke solidariteit van mensen. Dat hij tot die conclusie kan komen in de extreme en afgrijselijke omstandigheden die hij heeft meegemaakt, is veelzeggend.

De tweede reden die Levi zelf aanreikt voor het lezen van zijn verhaal, is de belangrijke waarschuwing die het bevat:

‘Veel mensen, en volken, zijn min of meer bewust de mening toegedaan dat “elke vreemdeling een vijand is”. Meestal ligt die overtuiging ergens diep weggestopt, als een sluimerend virus; ze komt alleen in losse, toevallige reacties tot uiting en leidt niet tot een samenhangend gedachtesysteem. Maar als dat wel gebeurt, als het onuitgesproken dogma het uitgangspunt van een sluitende redenering wordt, dan staat aan het eind van de keten het Lager. Het Lager is het product van een met uiterste consequentie in praktijk gebrachte wereldbeschouwing; zolang die wereldbeschouwing bestaat, dreigen ons de consequenties. De geschiedenis van de vernietigingskampen behoort door ieder mens begrepen te worden als een sinister alarmsignaal.’

Dit alarmsignaal ligt Levi nog wat toe in een voorwoord uit 1972. Eerst benadrukt hij daarin de centrale plek die de kampen hadden: de kampen waren geen akelig bijverschijnsel, maar de ‘ruggengraat van de Duitse oorlogsindustrie’ en een ‘fundamentele instelling van het fascistische Europa’. Vervolgens signaleert hij dat een element uit de Holocaust, de kampen, op verschillende plekken in de wereld nog steeds bestaat:

‘Nee, er bestaan op dit ogenblik geen gaskamers of verbrandingsovens, maar er bestaan wel concentratiekampen, in Griekenland, in de Sovjet-Unie, in Vietnam, in Brazilië. Er bestaan in bijna alle landen gevangenissen, opvoedingsgestichten, krankzinnigengestichten waar, net als in Auschwitz, een mens zijn gezicht verliest, zijn waardigheid en zijn hoop.’

In 1986 vat Levi ten slotte nog eens kernachtig samen waarom de getuigenissen van de Holocaust zo belangrijk blijven: ‘Het is gebeurd en het kan dus weer gebeuren; dat is de kern van wat we te zeggen hebben.’

Nu, in onze tijd, kost het nauwelijks moeite te ontdekken dat het dogma van ‘elke vreemdeling is een vijand’ bepaald niet is verdwenen. En ook al probeert men ze geheim te houden, nog steeds bestaan er werkkampen in Rusland en ‘heropvoedingskampen’ in China. Helaas hebben Levi’s oproepen na meer dan dertig jaar dus niets aan actualiteit ingeboet.

Vernedering en vernietiging

Politiek filosoof Avishai Margalit heeft een groot deel van zijn denken gewijd aan de Holocaust. Hij geeft een filosofische analyse van de Holocaust die aansluit bij de ervaringen en opmerkingen van Levi.

In het essay ‘Het unieke van de Holocaust’ constateert Margalit dat er een toenemende interesse is in de Holocaust. Zo probeert men het trauma te verwerken of te waarschuwen voor soortgelijke rampen in de toekomst. Daarnaast kunnen we de Holocaust volgens Margalit zien als ‘symbool voor de grenssituatie van het mens-zijn’. Met andere woorden: de uitzonderlijke omstandigheden leren ons iets over hoe de mens in elkaar steekt. Dat zijn motieven die precies overeenkomen met Levi’s intenties voor het opschrijven en delen van zijn ervaringen.

Wat maakt de Holocaust nu zo bijzonder? Volgens Margalit is het buitengewoon zeldzaam dat een groep mensen zowel systematisch vernietigd als vernederd is. Stalin vernietigde en Mao vernederde, maar de nazi’s combineerden beide.

Die combinatie kwam voort uit de ideologie van de nazi’s, die in de kern racistisch was. Eerst werden Joden gezien als een inferieur type mens, maar algauw werd hun hun menselijkheid algeheel ontzegd. Margalit laat zien dat hierin een paradox schuilt. Als het henzelf betrof, was er volgens de nazi’s geen universele mensheid of mensenras, maar bestonden er alleen verschillende mensenrassen – het Arische was superieur. Zodra het Joden betrof, gebruikten ze echter weldegelijk het idee van een universele mensheid, om aan te geven dat de Joden daar niet bijhoorden. Volgens Margalit verschoof de nazi-ideologie van de ene vorm van racisme naar een andere. Omdat rassen volgens de nazi’s hoe dan ook niet vaststonden, zouden Joden kunnen leiden tot degeneratie van het Arische dan wel mensenras. Dit giftige geheel werd de ideologische basis voor hun vernietiging.

De vernedering van Joden ontstond doordat de nazi’s probeerden de relatie die ze hadden met de Joden zoveel mogelijk door te snijden. Dat Joden qua uiterlijk sterk leken op de Duitsers – in ieder geval meer dan bijvoorbeeld Afrikanen of Aziaten – was dus problematisch. Om te voorkomen dat ze zichzelf in de Joden zouden herkennen, zagen de nazi’s zich volgens Margalit genoodzaakt de Joden te vernederen. Het kaalscheren en uithongeren leidde ertoe dat Joden ook fysiek minder op mensen begonnen te lijken.

De deportatie was volgens Margalit eveneens bedoeld om de band tussen de nazi’s en de Joden te doorbreken. Door Joden te verplaatsen uit een normale omgeving en hen weg te stoppen in kampen, werd er letterlijk, geografisch, afstand gecreëerd tussen dader en slachtoffer. En ook in de kampen werden nazi’s en Joden tot op zekere hoogte op afstand van elkaar gehouden door het aanstellen van Kapo’s – zij waren zelf immers ook gevangenen. ‘Allemaal bedoeld om de Duitser te ontsmetten, hen ervoor te behoeden dat ze met de gevolgen van hun eigen daden zouden worden bezoedeld’, schrijft Margalit.

De scène die Levi beschrijft waarin de opstandeling opgehangen wordt, is een goed voorbeeld van hoe het eigenlijk niet moest gaan volgens de nazi’s. De opstandeling sterft hier niet anoniem en ontmenselijkt in een verbrandingsoven, maar als een mens die zijn mens-zijn zelfs nog weet te bekrachtigen met zijn uitroep. Deze dood geeft hem een zekere waardigheid en zelfs eer, en daardoor kleeft er een misdaad aan de SS’ers die de nazi-ideologie nu juist moest verdoezelen.

Ten slotte beschouwt Margalit de Holocaust als een ‘negatieve ontstaansmythe’, een verhaal over waar wij vandaan komen en hoe onze huidige wereld is ontstaan. De Holocaust heeft, juist door wat hij vernietigde, laten zien wat we koesteren en hoe broos dat eigenlijk is. Het is ons pijnlijk duidelijk geworden dat bijvoorbeeld vooruitgang, een liberale wereld, de menselijke waardigheid en een universele mensheid geen vanzelfsprekendheden zijn.

Verveling in tijden van corona

Nu het coronavirus rondwaart zitten we aan huis gekluisterd. Verveling ligt al gauw op de loer. Een mooi moment dus om eens een paar boeken uit de kast te pakken om te zien wat filosofen zoal over verveling hebben geschreven.

Wie dat doet, ontdekt dat er al eeuwen over verveling wordt nagedacht en dat dat nare, onbestemde gevoeletje in feite een enorm rijk filosofisch begrip is. Thomas van Aquino, Pascal, Kierkegaard, Nietzsche en Heidegger: de filosofie van de verveling omvat enkelen van de grootste denkers aller tijden.

Vrijwel al die denkers maken een onderscheid tussen twee soorten verveling. Er is gewone, alledaagse verveling, en er is een diepere, existentiële verveling.

De eerste soort komt voort uit iemands omgeving. Je weet dan in een bepaalde situatie even niet wat je moet – denk aan onze thuisquarantaine. De andere vorm van verveling is niet afhankelijk van specifieke situaties, maar van onze algehele toestand. Je twijfelt dan aan de zin van je leven en het bestaan. Ze zijn niet altijd strikt te scheiden en omgevingsverveling kan best leiden tot existentiële verveling.

Verder is er een onderscheid tussen premoderne en moderne verveling. In het premoderne, christelijke denken heette verveling acedia. Dat was aanvankelijk een Griekse term (a-keideia) die ‘zorgeloosheid’ betekende, maar werd moreel geladen door de kerkvaders als ‘roekeloosheid’, ‘luiheid’ of ‘onverschilligheid’. Acedia werd zelfs een hoofdzonde, omdat ze twijfel aan God en het geloof betekende.

In de vierde eeuw schreef Evagrius van Pontus over acedia. Over isolatie gesproken: hij leefde een ascetisch bestaan in een stenen monnikscel in de Egyptische woestijn. Volgens Evagrius was acedia een zonde die bestond uit uit twijfels en kwade gedachten. De oplossing was dus je gedachten weer op orde krijgen. Dat kon door je te richten op behapbare taken, handarbeid, bidden of door de ascese iets te minderen.

Bij moderne verveling ligt dat anders. Blaise Pascal schreef in zijn Pensées dat verveling, ennui, geen zonde is maar een natuurlijke toestand van de mens. Van hem komt de mooie spreuk ‘alle ellende van de mensen heeft maar één oorzaak, namelijk dat zij niet in staat zijn rustig in een kamer te blijven’. We willen gelukkig en onsterfelijk zijn, maar dat lukt ons niet en daar kunnen we ons maar moeilijk bij neerleggen.

De mens is volgens Pascal daarom naarstig op zoek naar verstrooiing, bijvoorbeeld door een potje biljart – wij zouden misschien eerder denken aan Netflixseries of games. Het probleem is echter dat die afleiding altijd maar tijdelijk is. Ze is niet meer dan de illusie van geluk. De echte oplossing voor verveling lag voor Pascal in een herwonnen geloof in God.

Maar wat moeten wij, ongelovigen na de dood van God, met onze verveling aanvangen?

Omgevingsverveling is relatief eenvoudig: verander je omstandigheden en die verveling zal verdwijnen. Wanneer we straks weer vrijuit de wereld in kunnen, zal de verveling van het thuiszitten natuurlijk weg zijn. Tot die tijd is het geduldig zijn of verstrooiing zoeken.

En die diepere, existentiële verveling? Ik denk dat we die verveling niet moeten verwerpen als zonde, maar moeten beseffen dat ze typisch menselijk is. Probeer deze verveling niet te verdrijven met amusement. Durf in plaats daarvan de ongemakkelijke maar waardevolle vragen die ze oproept te stellen en te onderzoeken.

Avondverhaaltjes voor Cassius de kat

Aan de rand van een bosrijk buurtschapje aan de Elbe, op iets meer dan een uur met de bus vanuit Praag, staat een klein houten bushokje met daarnaast een standbeeld van twee vrolijke katten. In het hokje hangt een plaquette met daarop wat tekst en een foto van de schrijver die door Milan Kundera de ‘koning der Praagse letteren’ werd genoemd: Bohumil Hrabal. Om de hoek had Hrabal zijn buitenhuisje. Tegen het eind van zijn leven ging hij geregeld met de bus naar dat huisje om te zorgen voor zijn lievelingen, een groeiende groep zwerfkatten, zijn poezekes.

Die katten duiken zo nu en dan op in de werken van Hrabal. Bijvoorbeeld in het verhaal Autootje, onlangs in het Engels verschenen als All My Cats, en in Avondverhaaltjes voor Cassius de kat, een nieuw bundeltje met vier door Kees Mercks naar het Nederlands vertaalde verhaaltjes.

Autootje staat vooral in het teken van de spanning die ontstaat als de groep poesjes te groot wordt. Wanneer een van de poezen weer een worp kleintjes krijgt, staat Hrabal voor de vreselijke taak die lieve jonge katjes in het bos een kopje kleiner te maken. Nachtenlang gekweld door nachtmerries, gevolgd door dagen van wroeging, koppelt hij zijn kattenmoord aan verschillende politieke misdaden uit de twintigste eeuw. Hij vraagt zich af: als hij al zo van streek is van het doden van een stel katjes, ‘hoe heftig zou ik dan wel niet instorten als ik een mens zou hebben gedood?’

Als lezer snap je – ik vermoed zelfs als je niet van katten houdt – goed wat Hrabal bedoelt en voelt doordat hij eerst zo mooi beschrijft hoeveel hij wel niet van de poezen houdt:

Telkens wanneer ik haar aankeek, werd ze helemaal slap en mak en moest ik haar op mijn arm nemen, waarna zij even bezwijmde door de overdaad aan gevoelens die er uit mij in haar overstroomden en weer terug uit haar in mij, dan stamelde ik van geluk (…) die jonge poesjes, dat waren onze kinderen

Zit hij in de put en wil het schrijven niet lukken, dan stapt Hrabal snel in de bus van Praag naar Kersko. Wat er dan gebeurt, schetst hij in in Avondverhaaltjes voor Cassius de kat. Een van de verhaaltjes begint zo:

En ik dacht nog wel gelukzalig dat als ik met de bus uit Praag in Kersko aankom en bij halte Het Bankje uitstap, dat die lieve poesjes mij, uitsluitend mij, onder aanvoering van Inktlap en Sinaasappel tegemoet zouden komen rennen … Maar ik ben nu al voor de derde dag in Kersko en wat zie ik? De bus uit Praag komt eraan en mijn poesjes vliegen me tegemoet naar het bankje, maar zodra ze vaststellen dat het gezicht dat uitstapt, niet het mijne is, laten ze hun enthousiaste welkom varen, keren teleurgesteld terug en kruipen onder de tafel voor mijn raam. Toen de bus er vandaag aankwam en de poesjes er allerminst als dolle minoesjes heen spurtten, opende ik het raam en schreeuwde: Domme gabbertjes van me, ik ben al drie dagen thuis! En dan keren ze terug, ik moet ze melk geven, want ik wil ze niet hun welkomstceremonieel ontnemen …

Hrabal vertelt Cassius allerlei alledaagse wederwaardigheden, en zo krijgen we een mooi inkijkje in wat Hrabal zoal bezighield begin jaren ’90. Zo luistert Hrabal naar de symfonieën van Mahler op de radio als Alexander Dubček overlijdt; herinnert hij zich een geestige anekdote over zijn tijd als perronchef en een anekdote over een vrouw die tijdens het communistische regime niet wilde stemmen maar wel een prachtige kont had; en waant hij zich in de hemel als hij geknipt wordt door de prachtige meisjes van een kappersschool.

Het grappigste verhaaltje gaat over hoe hij als reclame werd ingezet voor een bepaald merk overhemden:

In café De Zigeunerin in Nymburk-Drahelice was een vechtpartij onder zigeuners aan de gang en ik was daar ook, als eregast, en hoewel ik met een mes gestoken werd, overkwam me niets, want ‘ik droeg een overhemd van firma Milan Hendrych, Palackystraat Nymburk’ …

Een dorsmachine, op hol geslagen paarden, een omgevallen kerstboom: niets krijgt Hrabal klein, en dat allemaal dankzij dit bijzondere overhemd. Kortom, er valt veel te lachen en genieten als Hrabal associeert, wegdroomt en het ene na het andere verhaaltje vertelt aan zijn lievelingskat.

De zwaardere onderwerpen uit zijn bekende romans – zoals het verzet tegen de SS in Zwaarbewaakte treinen of de communistische censuur in Al te luide eenzaamheid – vinden we niet in deze verhaaltjes. Wel spreekt uit deze verhaaltjes die vriendelijke, tedere en liefdevolle blik waarmee Hrabal alles en iedereen beschouwt. Die blik zouden we allemaal wel een beetje mogen oefenen.

Jammer genoeg is Hrabal de afgelopen jaren in het Nederlands alleen verschenen in kleine schriftjes. Bij Prometheus verschenen eerder een paar prachtige bundels, waarvan alleen Verpletterde schoonheid uit 2013 nog leverbaar is. Lieve Dubenka (2015), Beste Karel (2018) en Avondverhaaltjes voor Cassius de kat (2020) verschenen bij Pegasus in gelimiteerde oplage. Dat is prijzenswaardig, maar het is te hopen dat er een Nederlandse uitgever is die weer een volwaardig boek van Hrabal laat vertalen. Met Kees Mercks is er in ieder geval een fantastische vertaler beschikbaar en het verzameld werk van Hrabal beslaat in het Tsjechisch maar liefst negentien delen, er liggen dus nog genoeg verhalen en verhaaltjes te wachten.

Een lekkere kop thee – George Orwell

Wie ‘thee’ opzoekt in het eerste het beste kookboek, vindt waarschijnlijk niets vermeld, of hooguit een paar zinnetjes met onduidelijke aanwijzingen die geen uitsluitsel geven over een aantal heikele kwesties. Dit is merkwaardig, niet alleen omdat thee een van de steunpilaren der beschaving in dit land en in Éire, Australië en Nieuw-Zeeland is, maar omdat er felle debatten worden gevoerd over hoe je hem het beste zet.

Als ik mijn eigen recept voor het perfecte kopje thee bekijk, dan zie ik maar liefst elf punten van belang. Over twee daarvan zal men het over het algemeen waarschijnlijk wel eens zijn, maar ten minste vier van de andere punten zijn uiterst controversieel. Hieronder mijn elf regels, die ik stuk voor stuk beschouw als gulden:

Ten eerste moet men thee uit India of Ceylon gebruiken. Chinese thee heeft zo zijn voordelen die vandaag de dag niet miskend moeten worden – hij is niet duur en men kan hem drinken zonder melk – maar hij is weinig verkwikkend. Na het drinken ervan voelt men zich niet wijzer, moediger of optimistischer. Wie de troostrijke uitdrukking ‘een lekkere kop thee’ gebruikt, doelt steevast op Indiase thee.
Ten tweede moet de thee in kleine hoeveelheden worden gezet, dus in een theepot. Thee uit een thee-urn heeft geen smaak en thee zoals die in het leger wordt gezet, met een grote ketel, smaakt naar vet en witkalk. De theepot moet gemaakt zijn van porselein of aardewerk. Een theepot van zilver of Britannia-metaal levert inferieure thee op, en emaille potten zijn nog erger – maar een tinnen theepot (tegenwoordig zeldzaam) is vreemd genoeg zo slecht nog niet.
Ten derde moet de theepot worden voorverwarmd. Dat gaat beter door hem op het fornuis te zetten dan door hem om te spoelen met heet water, zoals de meeste mensen doen.
Ten vierde moet het sterke thee worden. Voor een pot van ongeveer een liter die je tot de rand vult met water zou ongeveer zes onafgestreken theelepels moeten volstaan. Als thee op de bon gaat is dit waarschijnlijk niet iedere dag van de week haalbaar, maar ik blijf erbij dat één sterke kop thee beter is dan twintig slappe kopjes. De echte theeliefhebber drinkt zijn thee niet alleen sterk, maar met het jaar zelfs steeds iets sterker – dat blijkt wel uit het feit dat er extra rantsoen is voor oude gepensioneerden.
Ten vijfde moet de thee los in de pot worden gedaan. Geen zeefjes, netelzakjes of andere dingen die de thee gevangen houden. In sommige landen zijn de theepotten voorzien van kleine bungelende mandjes onder de tuit, om de zogenaamd ongezonde losse blaadjes op te vangen. Men kan echter grote hoeveelheden theeblaadjes doorslikken zonder nadelige effecten op de gezondheid, en als de thee niet los in de pot zit, kan hij ook niet goed trekken.
Ten zesde moet men de theepot naar de fluitketel brengen en niet andersom. Het water moet eigenlijk koken op het moment dat het de thee raakt, dus moet hij op het vuur blijven terwijl men giet. Sommige mensen staan er zelfs op dat men alleen water moet gebruiken dat voor het eerst aan de kook is gebracht, maar ik heb daar zelf nooit verschil in gemerkt.
Ten zevende moet men na het zetten van de thee goed roeren, of beter nog, de pot een stevige draaibeurt geven, en daarna de blaadjes laten bezinken.
Ten achtste moet men drinken uit een flinke ontbijtkop, dus een cilindrische kop en geen vlak, ondiep kopje. Er kan meer in een ontbijtkop en bij het andere soort is de thee altijd lauw voordat men goed en wel is begonnen met drinken.
Ten negende moet de room eerst van de melk worden gegoten voordat hij in de thee kan. Melk die te romig is geeft de thee altijd een misselijkmakende smaak.
Ten tiende moet de thee als eerst worden ingeschonken. Dit is een van de meest controversiële punten – waarschijnlijk zijn alle Britse gezinnen te verdelen in twee denkrichtingen wat betreft dit onderwerp. Het ‘melk eerst’-kamp kan een aantal sterke argumenten aandragen, maar ik meen dat mijn eigen redenering niet te weerleggen is. Door de thee eerst in te schenken en te roeren terwijl men de melk erin giet, kan men namelijk de hoeveelheid melk goed in de hand houden; doet men het andersom, dan bestaat het risico dat men te veel melk inschenkt.
Tot slot moet thee – tenzij men het op zijn Russisch drinkt – worden gedronken zónder suiker. Ik besef terdege dat ik hier tot de minderheid behoor. Maar hoe kun je jezelf een echte theeliefhebber noemen als je de smaak van je thee verpest door er suiker in te doen? Je zou er net zo goed peper of zout in kunnen gooien. Thee hoort bitter te smaken, net als bier bitter hoort te smaken. Maak je hem zoet, dan proef je geen thee meer, maar alleen nog de suiker; je zou een vergelijkbaar drankje kunnen maken door alleen wat suiker op te lossen in heet water.

Sommigen zullen misschien zeggen dat ze niet van thee op zich houden, dat ze alleen thee drinken ter verwarming en verkwikking en dat ze de suiker nodig hebben om de smaak weg te nemen. Tegen deze verwarde figuren zou ik willen zeggen: probeer eens twee weken lang thee te drinken zonder suiker, dan zul je daarna waarschijnlijk nooit meer je thee verpesten door hem weer te zoeten.

Er zijn nog meer controversiële kwesties met betrekking tot het drinken van thee, maar de bovenstaande punten tonen al wel hoe nauw dit hele gebeuren is gaan luisteren.

Dan zijn er ook nog de geheimzinnige sociale omgangsvormen rond de theepot (waarom is het bijvoorbeeld onbeschaafd om uit het schoteltje te drinken?) en er zouden veel woorden vuil gemaakt kunnen worden over het bijkomende nut van theeblaadjes, zoals het voorspellen van de toekomst van gasten, het voeren van konijnen, het genezen van brandwonden en het vegen van het tapijt. Het is de moeite waard om te letten op details als het verwarmen van de pot en het gebruiken van echt kokendheet water, om er zeker van te zijn dat een portie van het rantsoen ook daadwerkelijk twintig goede, sterken koppen oplevert die dat aantal grammen, mits juist gebruikt, zouden moeten opleveren.

Vertaling: Thomas Heij
Oorspronkelijk verschenen als ‘A Nice Cup of Tea’, George Orwell, Evening Standard, 12 januari 1946.

Lees ook Tegen totalitarisme, mijn vertaling van essays van Orwell over politiek en literatuur.
En bekijk mijn andere vertalingen en teksten.

Duizelingen

In het uiterste zuiden van Duitsland slingert langs een klaterend, koel bergbeekje tussen de hoge naaldbomen en frisgroene heuvels een wandelpad. Dat pad is de ‘Sebald-Weg’. Het voert naar Wertach im Allgaü, het geboortedorp van de schrijver W.G. Sebald. De route is gebaseerd op Sebalds debuutroman Duizelingen, die onlangs opnieuw is uitgegeven. Afgelopen zomer was ik in de Allgaü en liep ik de Sebald-Weg. Welke inzichten levert dat op?

Sebald was, meer nog dan menig schrijver, een auteur die zijn lezer uitdaagde hem na te lopen. Zijn verhalen zijn een intrigerende mengeling van autobiografische herinneringen, historische en literaire verhalen, en contemplatieve reisverslagen. Om die unieke stijl werd hij bewonderd en geprezen door bijvoorbeeld Susan Sontag, A.S. Byatt, Patti Smith en Robert Macfarlane.

Van V naar W

In Duizelingen is dat nalopen zowel figuurlijk als letterlijk op te vatten. Figuurlijk vanwege de vele verwijzingen die Sebald erin gestopt heeft. Zo heet het slotdeel ‘Il ritorno in Patria’: een verwijzing naar de opera Il ritorno d’Ulisse in patria (‘De terugkeer van Odysseus in zijn thuisland’) die Monteverdi voor de Venetiaanse opera componeerde. De verteller, die zo’n beetje samenvalt met Sebald, reist ook vanuit Venetië naar zijn geboortegrond. Daar is hij letterlijk na te lopen, dankzij de precieze beschrijving van zijn wandeling naar Wertach. Of eigenlijk naar ‘W.’, zoals hij het noemt – en dat lijkt weer een verwijzing naar ‘provinciestadje N.’ zoals we ze bij Gogol en Tsjechov aantreffen.

De Sebald-Weg begint naast het oude, inmiddels verlaten, douanekantoor op de staatsgrens met Oostenrijk. Pas nu ik ter plekke ben, valt me op hoe vreemd deze onderneming van de verteller in Duizelingen is. Nu is het zomer en is de route bewegwijzerd, maar in het boek is het november, begint de schemering te vallen en dreigt het te sneeuwen. Wat bezielde Sebald deze tocht te maken?

Het eerste stuk van de wandeling is idyllisch. Je loopt er langs de beek het dal in. Langs de route staan een aantal palen met tekstfragmenten uit Duizelingen. In het eerste fragment schetst Sebald dat de bergkloof is vervuld van doodstille duisternis en dat er boven hem een sneeuwjacht losbarst. Hoe anders is het nu: in de zon liggen drie kalfjes op een helling te herkauwen en hun bellen klingelen vredig.

Duizelingen

Iets voorbij de bosrand ligt een simpel maar keurig witgepleisterd kapelletje. Sebald schuilt er even voor de sneeuw en ervaart er een ‘duizeling’:

Ik zat een poosje in dat gemetselde gebouwtje. Achter het kleine raampje dreven de sneeuwvlokken voorbij, en weldra had ik het gevoel dat ik op reis was in een bootje en een groot water overstak (…) Ik kon en kan mij niet herinneren of ik als kind met mijn grootvader, die mij overal mee naar toe nam, ooit in de kapel van Krummenbach ben geweest. Maar kapellen zoals die van Krummenbach waren er in groten getale in de buurt van W. (…) En ik zag Tiepolo, die [in 1750] waarschijnlijk tegen de zestig liep en al ernstig aan jicht leed, in de kou van de wintermaanden boven op de steiger liggen (…) Met dergelijke fantasieën in mijn hoofd en ook indachtig de Krummenbacher schilder, die misschien in de wintertijd van hetzelfde jaar niet minder zijn best had gedaan op zijn veertien kleine kruiswegstaties dan Tiepolo op zijn grote plafondschildering, wandelde ik vervolgens, het was waarschijnlijk al tegen drieën, door de weiden (…)

Zo vermengt hij, in een alinea die maar liefst vier pagina’s beslaat, een dagdroom met een jeugdherinnering en speculatie over een beroemdheid die hem is voorgegaan: een typische Sebaldscène.

De feiten die ik op locatie kan natrekken kloppen grotendeels: het kapelletje is open, er past inderdaad maar een handjevol mensen in en de schilderijtjes met kruiswegstaties zijn dan misschien niet meer beschimmeld, maar wel aandoenlijk slecht geschilderd. Als ik uit het raam kijk, kost het me door de golvende heuvels weinig moeite te zien waar Sebalds dagdroom vandaan komt.

Vernietiging, verval en vergankelijkheid

De weg voert verder langs de groene glooiingen van verlaten skipistes, via het dorpje Unterjoch richting een bos. Daar introduceert Sebald zijn bekende thema’s: vernietiging, verval en vergankelijkheid – niet zelden gekoppeld aan de Tweede Wereldoorlog.

Bij een drukke kruising waar nu de BMW’s voorbijrazen weet Sebald te vermelden dat daar in april 1945 een viertal jongens omkwam in een laatste gevecht. Volgens Sebald staat er op het kerkhof van Wertach een gedenkkruis met de tekst dat zij stierven voor het vaderland. Op de plek zelf is daar niets van te zien, dus ik vermoed dat Sebald het kruis eerst heeft ontdekt en pas daarna de bijbehorende geschiedenis heeft opgezocht om het in zijn verhaal in te passen.

Weer iets verder op de weg – Sebald kan na tien kilometer lopen in de kou zijn voeten nauwelijks meer optillen van vermoeidheid – staat de zagerij die volgens Sebald ‘in de jaren vijftig, toen ik net op school zat, compleet met de hele houtopslagplaats in vlammen was opgegaan bij een grote brand die het hele dal verlichtte’.

Aan de rand van Wertach staat de laatste markeringspaal met tekst: ‘Op een braakliggend terrein naast de brug, waar waterwilg, wolfskers, klissen, koningskaarsen, ijzerhard en bijvoet groeiden, was in de zomermaanden van de jaren na de oorlog altijd een zigeunerkamp geweest.’ Volgens Sebald had geen dorpsbewoner een woord tot hen gericht en het is hem een raadsel hoe de zigeuners de oorlog hebben doorstaan. Nu is er geen spoor meer van te vinden.

Wertach

Andere Sebald-fans schrijven wel eens dat hij geboren is in een idyllisch dorp. Wertach is niet idyllisch. Wel is er een VVV, een kerkje en een bakkerij die in het boek Mayrbeck heet maar in het echt (of inmiddels) ‘Bäckerei Mayr’. Middenin het dorp staat, verscholen achter pizzeria Colloseum, het geboortehuis van Sebald. Voorheen was dit een herberg, nu is er een armoedige taxicentrale en een simpel plaket met de tekst ‘In diesem Haus wurde der Schrifsteller W.G. Sebald geboren.’ Ergens past dit wel bij een op verval gespitste auteur.

In Duizelingen zoekt Sebald hier een oude bekende op die hem de voor de hand liggende vraag stelt: ‘Wat heeft je na zoveel jaren weer naar W. gevoerd, en dat uitgerekend in november?’ Een echt antwoord geeft Sebald niet in de tekst: ‘Tot mijn verbazing begreep hij mijn omslachtige en gedeeltelijk tegenstrijdige uitleg zonder meer. Met name knikte hij instemmend toen ik zei dat ik in mijn hoofd allerlei reconstructies had gemaakt, dat de dingen daardoor echter niet duidelijker, maar juist raadselachtiger waren geworden.’

Terugkeren naar het dorp van zijn jeugd om te zien wat er nog hetzelfde is, wat er is veranderd en welke herinneringen kloppen: dat is waarschijnlijk Sebalds motief geweest om deze reis te maken. Was dit niet de Sebald-Weg geweest, dan was het alsnog best een aardige wandeling door een mooi landschap, maar het zijn Sebalds duizelingen – zijn herinneringen en associaties, en de betekenisverbanden die hij legt – die de route interessant maken.

Nareizen

Had het ook een andere route kunnen zijn? In bepaalde opzichten wel. Het procédé van Duizelingen vinden we ook terug in Sebalds latere verhalen. En was Sebald niet vanuit Venetië en Oostenrijk gekomen, maar vanaf de Duitse kant – zoals ik – dan was hij over een pas gekomen met misselijkmakende bochten en voorheen een dito naam: de Adolf-Hitler-Paß. Vlakbij in Oberjoch was een politieskischool waar SS’ers leerden skiën. Trotse Ariërs suisden er als kleine, nietige stipjes langs de bergwand naar beneden. Het zijn details die Sebald onmogelijk ontschoten zouden zijn: zijn werk zit er vol mee.

Nareizen gebeurt bij andere boeken en schrijvers natuurlijk ook. Je leert dan wat echt is en wat fictie, hoe de schrijver het werk in elkaar heeft gezet, welke indrukken hij of zij wel en niet selecteert en om welke reden. Maar wie Sebald naloopt volgt niet alleen een auteur, maar spiegelt ook wat er in Duizelingen gebeurt: je treedt in de voetsporen van een beroemde gids, brengt de omgeving in verband met literatuur en ontdekt welke geschiedenis er in het landschap sluimert.

Patti Smith over Jean Genet

In de eerste aangrijpende regels van Dagboek van een dief toont Jean Genet zijn jeugdige verlangens, zijn uitgangspunten als dichter en zijn leefregels als man. Hij begint met een enkel zinnetje – ‘De kleding van dwangarbeiders is roze met wit gestreept’ – en zet zich vervolgens tot een paragraaf van proustiaanse proporties, waarin de lezer gelijk wordt meegesleurd naar het innerlijke heiligdom van de veroordeelde en vertrouwd raakt met zijn gebaren, geluiden en geuren, zijn onuitgesproken codes. We zien de bravoure van gespierde goden, gekleed in de gekleurde strepen van een pak voor een kinderfeestje of van een verkleurde suikerstok – kleuren die waarschijnlijk gekozen zijn om de dragers, de meest hardvochtige criminelen van Frankrijk, te bespotten.

Toch heeft Genet deze spot voorzien van een zekere grandeur. Dit zijn de kleuren van de leerschool van zijn keuze, waarvan hij overtuigd is dat hij ze op een dag zelf zal dragen, wanneer hij promoveert van vondeling tot crimineel tot veroordeelde. Als dat eenmaal achter de rug is, zal hij het voorrecht verkrijgen om zijn zelfgekozen kameraden te vergezellen op hun scheepstransport vanuit de Bretonse haven van Brest naar de Îles du Salut, vlak voor de kust van het nauwelijks gekoloniseerde Frans-Guyana. Hij verbeeldt zich als een van hen, geketend aan de enkels, op het modderige pad naar de gevangenis van Saint-Laurent-du-Maroni, waar de meest gevreesden op een veer over de van piranha’s vergeven Maroni rivier worden gevaren om vervolgens weg te rotten in de hel van Duivelseiland.

In zijn jonge geest ziet hij zichzelf als een stralende volgeling, gekroond met een doornige lauwerkrans, getooid in de kleuren van een heilige omkering. Toen hij zeven maanden oud was, werd hij in een mandje achtergelaten bij het Bureau d’abandon, de vondelingenkamer. Op zijn vijftiende belandde hij in de strafkolonie voor lichte vergrijpen en overtredingen in Mettray. Op zijn negentiende werd hij oneervol ontslagen uit het Franse vreemdelingenlegioen wegens zijn al te intieme omgang met een andere soldaat. Op amper twintigjarige leeftijd werd hij een vagebond die door de vreselijkste omstandigheden laveerde. Dit is het pad dat hij kiest in zijn jacht op de roze en witte strepen van de dwangarbeiders.

Zonder een duit op zak baant hij zich een weg door het Europa van 1932, dat krioelt van een netwerk vol bedelaars, door ongedierte geplaagd, verkleumd en hongerig, op zoek naar een beetje brood, een slappe kool, de miniemste schuilplaats. Vlaanderen. Polen. Nazi-Duitsland. Tsjechoslowakije. Andalusië, de Spaanse kunst, parallel in pas met pelgrims op de St. Jacobsroute. De jonge Jean, de zelfbewuste luis, de vagebond-dief, die pooiers en drugsdealers van dienst is. Stelen betekent eten, haast als een baan, maar misdaden plegen waarop een gevangenisstraf staat is een drang van geheel andere orde. Hij voert alle benodigde inwijdingsrituelen uit en verandert op zijn beurt de sfeer, hij verheft deze mannen en kroont ze met zijn zelfontworpen lauweren. Salvador, Lucien, Guy en Stilitano, blond als een schip, Billy Budd blond. Dit is een mannenwereld, waarin alle vrouwelijkheid verborgen blijft in een ruwe bolster. Hij houdt van hen op zijn meest miserabele momenten, of het nu is om hun kracht, elegantie, lelijkheid of een geweldig geschapen geslacht. En waarom houden zij van hem? Misschien omdat ze al voorzien dat ze ooit herinnerd zullen worden dankzij hem, ieder als een viooltje, een vergeet-me-nietje platgedrukt in het boek van zijn nog niet opgetekende levensverhaal.

Veertien jaar later schrijft Genet Dagboek van een dief, zijn allermooiste autobiografische fictietekst…
Lees hier het hele verhaal.

Ágnes Heller: een voorbeeld

Het eerste gesprek dat we voerden ging over het marxistisch humanisme. Dat was in 1986. Filosoof Ágnes Heller, afgelopen juli overleden in haar geboorteland Hongarije, was de belangrijkste student van Georg Lukács (1885–1971), de meest invloedrijke marxistische filosoof na Marx, ondanks zijn moeizame verhouding met de Hongaarse Communistische Partij.

Heller was naar New York gekomen om de Hannah Arendt-leerstoel in politieke filosofie aan de New School for Social Research te bekleden. Ik belde haar gewoon op en vertelde haar dat ik aan het schrijven was over Lucien Goldmann (1913–70), de Roemeens-Franse marxistisch humanist die zich in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw in Frankrijk sterk had gemaakt voor het werk van Lukács. Zij had Goldmann nog gekend en ik wilde het met haar hebben over een debat dat ze met hem had gevoerd. ‘Kom morgen naar ons toe in de lobby’, zei ze. Daar trof ik haar met haar man en collega, Ferenc Fehér.

Zij was klein van postuur, maar barstte van de ideeën; hij, langer, met grijs haar en een terugwijkende haargrens, zat vol bedachtzame observaties. Ik liep over van vragen en was een tikje van mijn à propos toe zij juist eerst aan mij, een onbekende academicus, allerlei vragen stelden. Hoe en waarom was ik geïnteresseerd geraakt in het socialistisch humanisme? Wat vond ik van de interpretatie van tragedie van de jongere Lukács en van die van Goldmann in diens boek over Pascal en Racine? En wat dacht ik over onze tijd? Zijn humanistische waarden nog houdbaar, zelfs als een groot deel van Marx’ denken onhoudbaar is?

Uiteindelijk vroeg ik, ietwat aarzelend, naar het symposium dat Goldmann in 1968 had georganiseerd in Royaumont, een plek in Frankrijk beroemd als locatie voor gedachtenuitwisselingen – in dit geval was ook Theodor Adorno aanwezig. Heller en Goldmann raakten daar in een discussie verwikkeld over de esthetica van Lukács. Lukács had een relatief beperkte kijk op het realisme in de literatuur, hoewel zijn essays over Balzac, Zola en Mann vaak scherpzinnig waren en kwalitatief (meestal) van een totaal andere orde dan het socialistisch realisme dat de ‘partijlijn’ voorschreef. Heller verdedigde haar mentors pleidooi voor de roman die de aard van een samenleving onthulde via overtuigende personages en hun omstandigheden. Goldmann distantieerde zich van de minachting die de oudere Lukács koesterde jegens het surrealisme, Brecht, de ‘nouveau roman’ en andere avant-gardistische initiatieven.

‘Goldmann had gelijk, ik had ongelijk’, zei Heller tegen me. Deze simpele en eerlijke opmerking was veelzeggend over haar karakter: ze doordacht en heroverwoog de dingen voortdurend; als dat leidde tot een ander oordeel en een andere opvatting, dan was dat maar zo. Al snel werden we vrienden en werd ik uitgenodigd voor de feestjes die Heller en Fehér hielden bij hen thuis, toen nog in Chelsea, waar een keur aan academici en intellectuelen bijeenkwam. Mijn gesprekken met haar gingen door, zij het sporadisch, ook na haar terugkeer naar Boedapest in 1989.

Ik zag Ágnes voor het laatst in de herfst van 2018 in Manhattan, tijdens een feest voorafgaand aan haar negentigste verjaardag…

Lees het hele verhaal hier.

De filosofische wraak van Margaret Cavendish

Wat doe je als leergierige en ambitieuze jonkvrouw als de wetenschap, politiek en filosofie worden gedomineerd door mannen? Dan trek je onverschrokken ten strijde en schep je je eigen wereld. Althans, dat is wat Margaret Cavendish deed met haar feministische utopie De stralende wereld. Weinig utopieën zijn zo fantasierijk, grensverleggend en persoonlijk als dit boek, dat onlangs voor het eerst in Nederlandse vertaling verscheen. Wie was Cavendish? Wat bewoog haar? Hoe nam zij wraak op haar tijd?

Het scheelde weinig of het oeuvre van Margaret Cavendish was nooit tot stand gekomen. Half juli 1644 was de Engelse Burgeroorlog tussen de koningsgezinden en de parlementsgezinden in volle gang. Margaret bevond zich op een Nederlands schip, dat maar net wist te ontsnappen uit een haven in het uiterste puntje van Cornwall. Opgegroeid in de rijke, koningsgezinde familie Lucas, vluchtte ze nu als hofdame met de Engelse koningin naar het continent.

Margaret was een verlegen, introverte jonge vrouw, en daardoor slecht op haar plek aan het hof. Maar in Parijs ontmoette ze een edelman in ballingschap, William Cavendish. Deze markies van Newcastle was vóór de burgeroorlog een steenrijke aristocraat en leidde het koninklijke leger in Noord-Engeland. William keek door de verlegenheid van Margaret heen en zag de intelligente, fantasierijke denkster die – totaal tegen de tijdgeest in – als vrouw zou uitgroeien tot een van de beroemdste geleerden van haar tijd. Ze trouwden en verlieten Parijs.

Een vrouw in de wetenschap

Samen betrokken ze in 1648 het Rubenshuis in Antwerpen. Een levendige stad en iets goedkoper dan het luxueuze hofleven. Daar vonden ze de tijd voor hun hobby’s. William richtte zijn eigen rijschool op in de achtertuin, terwijl Margaret zich stortte op het schrijven en de filosofie. Daarbij werd ze geïnspireerd door de voorname gasten van William en zijn broer Charles: René Descartes, Pierre Gassendi, Marin Mersenne en Thomas Hobbes.

Cavendish had geen formeel onderwijs genoten. Haar broers hadden gestudeerd aan Cambridge, maar dat zat er voor Margaret – als vrouw – niet in. Ze las graag, maar alleen Engels. Voor haar studie was ze verder afhankelijk van William en Charles en wat ze via hen meekreeg van de filosofische discussies. Ze trok zich er niets van aan dat de filosofie en wetenschap gedomineerd werden door mannen.

Net als haar mannelijke tijdgenoten boog ze zich over de vraag hoe de wereld in elkaar zat: waren er vier elementen, bestond alles uit atomen of was er slechts één soort substantie? Hoe zag de verhouding tussen geest en materie of ziel en lichaam eruit? Wie hadden er gelijk: de materialisten die stelden dat er niets dan materie was, of de idealisten en platonisten die stelden dat alles juist bestond uit geest?

In eerste instantie ging Cavendish uit van de vier elementen, maar daar kwam ze al snel op terug. Ze koos voor een soort materialisme: alles moest bestaan uit één materie, maar wel een ‘denkende’ materie. Zo goed en kwaad als het ging, zette ze haar eigen overwegingen op papier. Toen ze in 1653 in Engeland probeerde geld los te krijgen, wist ze een vooraanstaande uitgever in London te bewegen tot de publicatie van haar Poems and Fancies en Philosophicall Fancies. Zo werd ze de eerste vrouw die een wetenschappelijke verhandeling onder haar eigen naam publiceerde.

Cavendish bleef schrijven in Antwerpen. Ze kwam in contact met Constantijn Huygens, de voorname diplomaat, dichter, geleerde en kunstliefhebber uit Den Haag. Huygens was het Engels machtig en zo kon Cavendish dus met hem corresponderen. Ze schreven elkaar over Rupert’s Drops, kleine druppels van gehard glas die heel bleven als er met een hamer op de kop geslagen werd, maar uiteenspatten zodra er een stukje van de staart werd afgebroken. Destijds cutting-edge wetenschap. Huygens bewonderde Cavendish, maar ook samen kwamen ze niet tot een sluitende verklaring voor de werking van de druppels.

Enkele jaren later, in 1660, keerde het tij voor de royalisten in de burgeroorlog. De Britse prins, een oud leerling van William Cavendish, werd gekroond tot koning Karel II, en de Cavendishes keerden terug naar Engeland. William werd hertog van Newcastle en bracht hun financiën en bezittingen op orde.

De stralende wereld

Haar beroemdste werk publiceerde Cavendish in 1666: De stralende wereld. Een van de bijzonderste literair-filosofische teksten. In feite was het een aanhangsel bij een filosofische traktaat, maar tegelijk de allereerste feministische utopie en een van de eerste sciencefictionromans.

De stralende wereld vertelt het verhaal van een jonkvrouw die wordt ontvoerd en via de noordpool in een andere wereld belandt. De steden zijn er gemaakt van de mooiste edelstenen en de mensen lijken er op dieren. In een mum van tijd schopt de jonkvrouw het tot keizerin en zet ze de wetenschap, politiek en religie naar haar hand.

De keizerin ondervraagt haar verschillende soorten onderdanen, die allen een specifieke functie hebben. Zo zijn de vogelmensen astronomen, vismensen natuurfilosofen, vosmensen politici en papegaaimensen haar redenaars, enzovoorts. Met hen filosofeert ze over de methodes van hun specifieke discipline en over hoe de wereld in elkaar steekt.

Via die gesprekken maken we kennis met Cavendish’ eigen ideeën. De beermensen bijvoorbeeld, de experimentele filosofen van de keizerin, zijn hoogstwaarschijnlijk een parodie op de leden van de Royal Society. Dit instituut was opgericht in de geest van Nieuw-Atlantis, de utopie van de wetenschapsvernieuwer Francis Bacon, en stelde het experiment centraal. Cavendish vond daarentegen dat je niet zomaar in het wilde weg kon experimenteren om te kijken wat er gebeurde, maar eerst goed en redelijk moest nadenken over hoe het experiment werd opgezet.

Ook komt de keizerin over het geloof te spreken. Volgens de priesters is het beter dat er geen vrouwen in de gemeentes komen, anders zou de man zijn aandacht niet richten op God maar op zijn minnares. Dat laat de keizerin niet over haar kant gaan: geloof is niet alleen voor mannen. Ze besluit een congregatie voor vrouwen op te richten, zodat ook zij hun geloof kunnen belijden.

Om de stralende wereld gelovig te houden, richt de keizerin twee kapellen in, waarin ze strenge preken houdt voor misdadigers en geruststellende preken voor hen die berouw tonen. Zo weet ze de wereld gelovig te houden, zónder bloed te vergieten:

‘Want ze wist heel goed dat het geloof de mens niet met dwang of druk opgelegd kan worden, maar moet worden aangewakkerd in de geest door vriendelijke aansporing. (…) Angst zorgt er weliswaar voor dat men gehoorzaamt, maar slechts voor korte duur, en is lang niet zo betrouwbaar om toewijding in stand te houden als liefde.’

Hier horen we Cavendish zelf spreken. Maar even verderop wordt Cavendish’ stem nog duidelijker.

De keizerin raakt in gesprek met immateriële geesten, wezens die al lang in de stralende wereld verkeren en haar helpen bij het vinden van een secretaris voor het maken van een kabbala. Ze vraagt om de geest van iemand als Descartes of Hobbes, maar de immateriële geesten antwoorden haar:

‘Dat zijn inderdaad heel vernuftige, maar tegelijk ook zo verwaande schrijvers dat ze nooit secretaris zouden willen zijn van een vrouw. Maar er is een dame, de hertogin van Newcastle, die, ook al is ze misschien niet de meest geleerde, welbespraakte en gevatte denker, toch een heldere en redelijke schrijver is. Want dat zijn haar schrijfprincipes: verstandigheid en redelijkheid.’

Dan neemt het verhaal een wonderlijke wending, want vervolgens verschijnt de ziel van de hertogin van Newcastle ten tonele, oftewel Margaret Cavendish zelf. De ziel van de hertogin praat de keizerin het plan van de kabbala uit het hoofd en de twee raken innig bevriend, ‘platonische geliefden’ zelfs.

Op een dag bekent de hertogin aan de keizerin haar diepste wens: net zo machtig en beroemd te zijn als de keizerin, en een eigen wereld te besturen. Als alle werelden al voorzien blijken van een regering, komen de immateriële geesten met een gouden tip: zelf een wereld scheppen met behulp van fantasie. Een grappige, creatieve vondst die getuigt van reflectievermogen. Cavendish hunkerde in het echte leven ook naar roem en macht, en met het verzinnen van De stralende wereld deed ze precies wat ze de hertogin in het verhaal laat doen.

De keizerin en de hertogin gaan vervolgens enthousiast aan de slag met het verzinnen van fantasiewerelden en testen verschillende filosofieën als grondbeginsel. De demonen van Thales, ideeën van Plato, atomen van Epicurus, Aristoteles, Descartes en Hobbes: allemaal schieten ze tekort in de ogen van de hertogin. Ze besluit uiteindelijk een wereld te scheppen op basis van voelende en denkende zelfbewegende materie. Hiermee giet Cavendish haar kritieken op de genoemde filosofen en haar eigen oplossing in fictievorm.

Zoete wraak in fictie

Verderop in het verhaal verweeft Cavendish nog meer feiten in haar fictie. Op een gegeven moment bezoeken de keizerin en hertogin de wereld van de hertogin. Ze nemen een kijkje bij de landgoederen Welbeck en Bolsover, die Cavendish in werkelijkheid ook bezat. Daar zien ze de hertog van Newcastle bezig met zijn paarden, en de hertogin verzoekt de keizerin om de hertog te verzoenen met Fortuna, de godin van het lot.

Er volgt een korte fabel met Waarheid als rechter, Fortuna als de beklaagde, met Dwaasheid en Onbesuisdheid als secondanten, en de hertog als aanklager, bijgestaan door zijn vrienden Eerlijkheid en Inzicht. De verschillende personages doen hun zegje en de hertogin verdedigt haar man, met toespelingen op het werkelijke leven van Cavendish. Nog voor het vonnis wordt uitgesproken, gaat Fortuna er echter woedend vandoor. Het punt mag duidelijk zijn.

Ook in deel twee van De stralende wereld vinden we toespelingen op het leven van Cavendish. Daar treffen we een stukje onvervalste wraakfictie. Cavendish laat de hertogin een plan uitdokteren om de vijanden van haar thuisland te overwinnen. De keizerin vaart daarop met haar indrukwekkende vloot naar de wereld van de hertogin. Met veel machtsvertoon, geweld en slimme trucs onderwerpt ze de gehele wereld aan de koning van ‘Esfi’, oftewel Engeland Schotland, Frankrijk en Ierland.

Die koning was Karel II. Zo neemt Cavendish in haar roman dus wraak op de tegenstanders van de Engelse kroon en het onrecht dat haar in werkelijkheid was aangedaan. Ze laat zichzelf glorieus zegevieren. En wie dacht dat de fantasie van Cavendish alleen maar over liefdesverhalen en fantasiewezens zou gaan, komt bedrogen uit. In De stralende wereld kan een vrouw zich zelfs met oorlog bezighouden.

Gestoord, verwaand en belachelijk

Toen De stralende wereld verscheen was de Engelse monarchie weer in ere hersteld en waren de royalisten uit hun ballingschap teruggekeerd naar hun thuisland. Cavendish was nu niet alleen een vooraanstaande aristocrate, maar ook een beroemd auteur. Hoewel ze in De stralende wereld en ander werk kritiek had geleverd op twee van de bekendste leden van de Royal Society, sprak ze in 1667 de wens uit om het instituut te bezoeken. Haar verzoek werd ingewilligd en met veel grandeur arriveerde ze in een gouden koets. Als allereerste vrouw werd Cavendish daar ontvangen en ze nam er kennis van de aanwezige instrumenten en experimenten. Het zou honderden jaren duren voor die eer weer aan een vrouw ten beurt zou vallen.

De beroemde dagboekenschrijver Samuel Pepys, zelf in 1665 lid geworden van de Royal Society, vermeldde dat Cavendish experimenten bekeek en prees, waarna ze door de heren weer naar buiten werd geleid. Zijn kijk op Cavendish is typerend voor de tijd:

‘Ze heeft inderdaad donker haar en mooie, donkere oogjes, maar verder is ze in mijn ogen een doodgewone vrouw, hoewel ze goed kan zingen. De hertogin was een knappe, bevallige vrouw, maar haar jurk zó ouderwets en haar houding zó gewoontjes, dat ze me desalniettemin helemaal niet aanstaat. Ze had evenmin iets waardevols te zeggen, behalve dat ze vol bewondering was, alleen maar bewondering.’

Een jaar later schreef Pepys dat hij The Life of William Cavendish gelezen heeft: ‘[dit belachelijke werk], geschreven door zijn echtgenote, toont dat zij een gestoorde, verwaande en belachelijke vrouw is, en dat hij een gek is dat hij haar toestaat zo aan en over hem te schrijven.’ Daarmee stond zijn oordeel over Cavendish en haar werk vast.

Deze reactie van Pepys laat precies zien waarom De stralende wereld zo’n belangrijke tekst is. Vrouwen werden niet door iedereen serieus genomen. En dit thema dat Cavendish met haar utopie aansneed, is ook vandaag de dag in Nederland nog relevant. Meer dan drie-en-een-halve eeuw later zijn vrouwen onder politici, bestuurders en wetenschappers nog steeds ondervertegenwoordigd.

Lezen en nadenken over een fantasiewereld kan volgens Cavendish helpen dat te veranderen. Niet alleen omdat het vermakelijk is, maar vooral omdat onze verbeelding ons een leven voorschotelt dat we nog niet hebben bereikt. Een wereld waarin we onszelf wel kunnen zijn als de echte wereld dat niet toestaat. Een wereld die volgende generaties laat zien waarom dat gewenste leven van ons geen werkelijke mogelijkheid was, zodat zij die mogelijk wél kunnen realiseren en de samenleving in de toekomst iets mooier en beter wordt.

Lees meer over De stralende wereld.

Wat de lezer leert

Word je van lezen een beter mens? Heeft literatuur lezen nut? En wat is literatuur eigenlijk? Er komt een moment dat iedere serieuze lezer zich die vragen stelt. Het zijn nogal grote, veelomvattende vragen waar je een heel leven over kunt nadenken en schrijven. Bovendien hebben al vele grote filosofen en critici dat door de eeuwen ook daadwerkelijk gedaan. Het getuigt dus van lef dat de Vlaamse filosoof Leen Verheyen deze vragen onbezorgd oppakt en adresseert in niet meer dan zestig pagina’s.

Het resultaat, Wat de lezer leert. Filosofen over het nut van literatuur, is gezien de omvang natuurlijk geen alomvattend exposé of een diepgravende studie. Wel is het een heel helder, toegankelijk essay dat de lezer op weg helpt bij het nadenken over literatuur.

Als we iets literatuur noemen, spreekt daar een waardeoordeel uit: we vinden het kunst. Onder literatuur schaart Verheyen teksten die je niet leest om er alleen informatie uit te halen, maar die je leest met aandacht voor de vorm. Bovendien bepaalt die vorm, bijvoorbeeld het vertelperspectief, vaak welke informatie we te lezen krijgen. Bij literatuur is er dus sprake van een zekere ondoorzichtigheid, van opaciteit – een term die Verheyen ontleent aan filosoof Peter Lamarque.

Het nut van literatuur

Bij non-fictie is er duidelijk wat te leren, maar hoe zit dat met fictie en literatuur? Verheyen schetst de opties: ofwel literatuur heeft een bepaald nut, zoals Aristoteles en christelijke denkers dachten; ofwel literatuur heeft geen nut, zoals Gerard Reve en Oscar Wilde dachten. Van de laatste citeert Verheyen deze mooie spreuk uit het voorwoord van The Picture of Dorian Gray: ‘Er bestaat niet zoiets als een moreel of een immoreel boek. Boeken zijn goed geschreven of slecht geschreven. Dat is alles.’

Als literatuur geen nut heeft, is het lezen van literatuur volgens Verheyen niet meer dan ontspanning, plezier of een esthetische ervaring. De lezer leert dan verder niets. Toch hebben we het gevoel dat er bij literatuur meer aan de hand is.

Bekend is het idee dat literatuur ons empathisch zou maken. Dat gebeurt dan doordat we tijdens het lezen afstand nemen van onszelf en ons inleven in anderen via verschillende personages. Dat betoogt filosoof Martha Nussbaum bijvoorbeeld. Het is ook de vooronderstelling van de rechters die veroordeelden verplichtten om bepaalde literaire werken te lezen.

Inleven in een insect

Verheyen wijst op enkele problemen die bij deze benadering komen kijken. Inleven in een ander zouden we evengoed kunnen leren uit non-fictie, een biografie bijvoorbeeld. En leren we uit romans wel echt iets over de werkelijkheid?

In Kafka’s De gedaanteverwisseling verandert de hoofdpersoon in een insect, maar, vraagt Verheyen retorisch, ‘kun je zeggen dat je door het lezen van die roman relevante kennis hebt opgedaan over hoe het is om op een ochtend te ontwaken in de huid van een reusachtige kever?’

Bij realistische romans zijn we geneigd te denken dat je wel degelijk iets leert over de werkelijkheid. Bij modernistische romans als die van Kafka, die welbewust het realisme in de roman ondergraven, is dat echter problematisch. In die werken lijkt het te draaien om de vorm, die voorrang krijgt boven een eventuele morele boodschap.

De kracht van literaire fictie

Maar juist hier toont zich de kracht van literaire fictie, stelt Verheyen in navolging van Paul Ricoeur. Literaire fictie zegt ons namelijk iets over de werkelijkheid op een indirecte, metaforische manier. Aangezien een eenduidige boodschap en een duidelijke relatie tot de werkelijkheid in fictie op losse schroeven staat, zal de lezer van literatuur altijd moeten interpreteren en aanvullen.

Omgekeerd zwengelt dit interpreteren en reflecteren ook zelfreflectie aan en kan literatuur lezen je eigen referentiekader verbreden en woordenschat vergroten.

Dit hele proces is waar literatuur lezen volgens Verheyen om draait: het zet je op een specifieke manier aan het denken. Zo laat ze, aan de hand van Ricoeur en Hannah Arendt, overtuigend zien wat de filosofische waarde van het lezen van literatuur is.

Verheyen vergeet alleen de laatste stap te zetten en haar eerste vraag te beantwoorden. Het zet ons aan het denken, maar maakt literatuur lezen ons nou betere mensen?

Niet per se. Literatuurcriticus George Steiner wijst er bijvoorbeeld voortdurend op dat in Weimar de achtertuin van Goethe grensde aan Buchenwald. Met andere woorden: als literatuur lezen ons betere mensen maakt, hoe konden nazi’s met een grote liefde voor literatuur dan tegelijk de grootste beulen en misdadigers zijn? Kennelijk hielp lezen bij hen niet. Ook op deze vraag hebben verschillende filosofen en critici antwoorden geformuleerd. Misschien voert dat te ver voor dit boek, maar zo is de cirkel nog niet helemaal rond.

Wat de lezer leert geeft evengoed een beknopt en duidelijk overzicht van het denken over literatuur. Daarmee is het zelf een leerzaam boek dat beslist aanzet tot lezen, interpreteren en nadenken en dat smaakt naar meer.

Het verhaal van twee Toverbergen

‘Pé is dood & dat is kut’, schreef Herman Brood nadat Petrus Hermandus Hubertus (Pé) Hawinkels in 1977 was bezweken aan een hartaanval. In de jaren ervoor had Hawinkels liedteksten voor Brood geschreven, maar hij was ook bekend om zijn gedichten, columns en vertalingen van literaire en filosofische werken. Sophocles, Shakespeare, Sontag en Duitsers als Nietzsche, Herman Hesse en Thomas Mann. Hij werd slechts 34 jaar, maar groeide uit van een ‘schrijfnozem’ tot een cultheld die nog steeds wordt bewonderd, ook door vakgenoten.

Toch waren de meningen over Hawinkels’ vertaalkunsten behoorlijk verdeeld toen in 1975 zijn vertaling van De Toverberg van Thomas Mann verscheen. Er ontstond zelfs een heuse rel rond de meest prestigieuze vertaalprijs van Nederland. Deze anekdote is nu meer dan veertig jaar oud en al vaker opgetekend; er is zelfs al een nieuwe vertaling van Manns meesterwerk. Toch loont het de moeite dit verhaal nogmaals op te rakelen, omdat het raakt aan een fundamentele vertaalkwestie die nog steeds actueel is.

Kuren in Davos

Eerst kort iets over Thomas Mann en Der Zauberberg. In 1912 reist Mann af naar Davos, omdat zijn vrouw daar kuurt tegen een longontsteking. In het kuuroord doet Mann inspiratie op voor Der Zauberberg. De plot is simpel: Hans Castorp, een eenvoudige jongeman, reist af naar een kuurhotel in Davos voor een kort bezoek aan zijn neef, maar blijft er vervolgens zeven jaar. Dat klinkt misschien wat mager voor een pil van bijna duizend pagina’s, toch zien velen het werk als een van de hoogtepunten uit de wereldliteratuur.

Dat heeft onder meer te maken met de ideeënrijkdom van het boek. Castorp wordt door die ideeën gevormd in zijn ontmoetingen met andere gasten in het kuuroord. Zo wordt hij verliefd op madame Chauchat en leert hij van de discussies tussen de Italiaanse humanist Lodovico Settembrini en de jezuïet Leo Naphta. Tegelijk krijgt de lezer een sfeervolle indruk van de toestand in Europa aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog – Mann noemde de roman zelf ‘een document van de Europese zielstoestand en geestelijke problematiek uit het eerste derde deel van de twintigste eeuw’.

Daarnaast behoedt ook Manns schrijfstijl dat het boek al te zwaar wordt. Zijn toon is ironisch en speels. Mann wisselt lange, complexe volzinnen en de geëxalteerde manier van spreken van zijn personages af met korte, komische zinnetjes. Precies die stijl en toon maken Der Zauberberg zo’n grote uitdaging voor vertalers.

Hawinkels’ Toverberg

Nu de rel. Begin 1974 krijgt Pé Hawinkels de opdracht een nieuwe Nederlandse vertaling van Der Zauberberg te maken. De oude, vooroorlogse vertaling is dan bijna vijftig jaar oud en aan een opvolger toe. Een droomklus voor Hawinkels. Na negen maanden is hij klaar en begin 1975 ligt het boek in de winkel.

Lovende woorden vallen Hawinkels ten deel, onder meer van criticus en vertaler Paul Beers. Ook G.A. von Winter, de bibliothecaris van het Goethe-Institut, die naar verluidt hele passages uit het origineel uit zijn hoofd kan opdreunen, is complimenteus: ‘[Hawinkels heeft] er naar mijn mening als vertaalprestatie ook meteen maar een magnum opus van gemaakt.’ Maar Von Winter is misschien niet geheel objectief, aangezien hij degene was die vóór publicatie met de stofkam door Hawinkels manuscript was gegaan.

In het Leidsch Dagblad uit ook criticus Jaap Goedegebuure zich positief: ‘[E]en vertaling die grote bewondering afdwingt door de grote precisie, en die het hele boek door zonder noemenswaardige inzinkingen de toon van Thomas Mann weet vast te houden.’ Maar Goedegebuure maakt aan de hand van een paar kleine voorbeelden deze kanttekening: ‘Hier en daar treft in zijn vertaling wel iets tweeslachtigs, vooral waar hij de gedragen zinnen lardeert met een naar mijn smaak al te moderne of populaire uitdrukking.’ En precies die kritiek zou vaker klinken.

Aangezien zowat alle belangrijke kranten in Nederland gewag maken van Hawinkels’ vertaling en De Toverberg als omvangrijke en moeilijk te vertalen roman een ideale meesterproef is, verwacht de literaire wereld dat Hawinkels de volgende winnaar zal zijn van de Martinus Nijhoff Vertaalprijs, de belangrijkste vertaalprijs van ons land.

Toch loopt het anders. De jury van de Nijhoffprijs besluit de prijs merkwaardig genoeg niet aan Hawinkels toe te kennen. De uitgever reageert verontwaardigd, er wordt gespeculeerd over de achterliggende redenen en er komen zelfs roddels naar buiten over onenigheid binnen de jury.

De slechtste vertaling van het jaar

In januari 1976 publiceert Jan Brokken een gedetailleerd stuk in Haagse Post, onder de veelzeggende titel ‘De rel rond de Nijhoffprijs. Hoe goed is De Toverberg vertaald?’ De jury zou verdeeld geweest zijn in vertalers, die pro-Hawinkels waren, en germanisten, die Hawinkels’ vertaling volledig afkraakten en aan het langste eind trokken.

Volgens een anoniem citaat zou Hawinkels’ De Toverberg ‘de slechtste vertaling van het jaar’ zijn, barsten van de germanismen en honderden fouten bevatten – ‘zelfs de titel is verkeerd vertaald, het boek heet niet De Toverberg maar De Magische Berg.’ En: ‘als de argumenten van de jury ooit nog eens in de openbaarheid zouden komen, dan zou de carrière van Hawinkels definitief gebroken zijn.’ Die laatste opmerking zou nog een staartje krijgen.

Ook Hawinkels zelf komt in het stuk aan het woord. Brokken tekent op: ‘Wij treffen hem goedgemutst in Nijmegen aan, waar hij, in een klein kamertje, tussen bed, wasbak en duizenden boeken, waarvan een niet onbelangrijk deel midden in de kamer op een gigantische belt bijeengeharkt, bezig is aan een Shakespeare-vertaling. (…) Hawinkels (33) ziet deze affaire “in de traditie van een groot aantal kritische opmerkingen die ik in de loop van mijn vertaalactiviteiten tegengekomen ben. Men vindt dat ik te vrij vertaal.”’

Wat nu precies de inhoudelijk kritiek is van de jury en waar die ‘honderden fouten’ staan, blijft evenwel onduidelijk. Brokken sluit af: ‘na al die geruchten en verdachtmakingen wil de simpele lezer van De Toverberg misschien ook wel eens weten of die vertaling deugt of niet. Het boek leest als een trein, en het zou voor die lezer een vervelend gevoel zijn als hij naderhand moet merken dat hij in de verkeerde trein is gestapt.’

Een antwoord op die vraag komt al iets dichterbij in november van dat jaar. In De Revisor verschijnt het verslag van een gesprek tussen de eerdergenoemde Paul Beers, criticus André Matthijsse, vertaler Hans Hom, schrijver Dirk Ayelt Kooiman en – last but not least – Pé Hawinkels zelf. Een paar voorbeeldjes geven een beeld van het gesprek.

Matthijsse is het meest kritisch op Hawinkels’ vertaling. Bij de eerste zin gaat het volgens hem al mis: ‘Die Geschichte Hans Castorps, die wir erzählen wollen (…)’ is bij Hawinkels ‘Nu gaan wij het verhaal vertellen van Hans Castorp (…)’. In het Duits ligt de nadruk heel anders, en deze aanpassing is exemplarisch voor de verkeerde insteek van de vertaler. De vertaling ‘loopt als een trein’, maar staat te ver af van het Duits van Mann en gaat voorbij aan karakteristieken van de brontekst, concludeert Matthijsse. Kortom, te vrij vertaald.

Ook klinkt er wederom kritiek op Hawinkels’ al te modieuze uitdrukkingen: ‘sorry, hoor’, ‘sodemerakels’, ‘kluns’, ‘jofel’ en ‘dat is stug’. Hawinkels licht toe dat hij zijn Hans Castorp gemodelleerd heeft naar een jongen die hij persoonlijk kende: ‘[H]ij praat als een Nijmeegse corpsstudent.’

De kwaliteit van Hawinkels’ Nederlands staat voor alle gesprekspartners buiten kijf. De vraag is alleen of je als vertaler in woordkeuze en zinsbouw dienstbaar moet zijn aan de brontekst – dat wil zeggen, dienstbaarder dan Hawinkels is geweest – of dat de vertaler, zoals Hawinkels stelt, een ‘nieuw boek aan het maken is’ als hij vertaalt.

Het geheim van de jury

Of de jury van de Nijhoffprijs ook zo’n inhoudelijke discussie met specifieke, concrete voorbeelden heeft gevoerd voor het vellen van haar oordeel over Hawinkels is maar helemaal de vraag. Dat wordt bevestigd als Cees Koster, biograaf van Hawinkels, in 2014 een stuk publiceert in Filter en niets heel laat van de eerdere roddels rondom de Nijhoffprijs. Aangezien de prijs uitgereikt wordt namens het Prins Bernhard Fonds, zijn de notulen van de jury inmiddels openbaar geworden en in te zien in het Nationaal Archief. Op basis daarvan beschrijft Koster hoe de hele affaire daadwerkelijk verliep.

Kort samengevat: twee juryleden treden pas ná de discussie over Hawinkels toe tot de jury, de voorzitter is het eerste half jaar afwezig wegens ziekte, en de andere leden van de jury zijn geregeld afwezig zonder reden. Uit de vergadering van 8 september citeert Koster:

‘Dolf Verspoor [de juryvoorzitter, TFH] is ontsteld over Hawinkels’ slechte vertaling van een artikel in Maatstaf van de hand van G.A. von Winter. Henk Mulder [germanist] vindt de vertaling van Der Zauberberg een ramp. Hij heeft op iedere bladzijde veel fouten gesignaleerd en noemt hiervan enkele sprekende voorbeelden. Mevrouw Du Perron [schrijver/vertaler Elisabeth du Perron-de Roos] merkt op na verloop van tijd het noteren van misslagen te hebben gestaakt. Besloten wordt deze vertaler van de lijst te schrappen.’

Het genoemde artikel van Von Winter blijkt echter niet vertaald door Hawinkels, maar door Martin Ros. Het lijkt erop dat Hawinkels de prijs misloopt op basis van het mondelinge oordeel over De Toverberg van twee juryleden, concludeert Koster. Het heeft er alle schijn van dat een echt inhoudelijke discussie over de vertaalkwaliteiten en aanpak van Hawinkels niet heeft plaatsgevonden binnen de jury. In ieder geval is de anonieme uitspraak dat ‘de carrière van Hawinkels definitief gebroken zou zijn’ door Koster ontmaskerd als blufpoker.

Driessens Toverberg

Eind 2011, na ruim 35 jaar en 15 drukken, meldt De Volkskrant: er komt een nieuwe vertaling van Der Zauberberg. Namens de uitgever wordt opgetekend dat deze nieuwe vertaling ‘iets eigentijdser’ zal worden en dat Hans Driessen degene is die de taak moet volbrengen.

Net als Hawinkels werd Driessen geboren in Limburg en studeerde hij in Nijmegen. Beiden vertaalden Nietzsche, beiden hielden van Schopenhauer, maar Driessen studeerde filosofie, Hawinkels niet. Als hij aan zijn Der Zauberberg-vertaling begint, heeft Driessen een indrukwekkend aantal vertalingen op zijn naam, niet alleen van Nietzsche en Schopenhauer, maar ook van Sloterdijk. De Letterenfonds Vertaalprijs voor non-fictie heeft hij dan al veroverd.

Driessen wil zich ook eens wagen aan een groot fictiewerk en meldt zich bij De Arbeiderspers voor de vervaardiging van een opvolger van Hawinkels’ succesvolle vertaling.

In het nawoord bij zijn vertaling is Driessen lovend over zijn voorganger: ‘Ik heb Hawinkels’ vertaling voortdurend geraadpleegd. Ik ben er niet voor teruggedeinsd in de gevallen dat hij een, naar mijn smaak, betere oplossing had verzonnen, deze over te nemen – dat is mijn manier om hem eer te bewijzen.’ Maar hij verklaart ook waarom de nieuwe vertaling volgens hem wenselijk was:

‘Hawinkels permitteert zich veel vrijheid, hij vertaalt “creatief” […] Ook schroomt hij niet veelvuldig eigentijdse uitdrukkingen in te lassen, wat de tekst in onze tijd een gedateerd karakter verleent. […] [Hawinkels vertaling] is verre van nauwkeurig en bevat de nodige fouten.’

Verzachtende omstandigheden die Driessen noemt: Hawinkels had geen Google, geen digitale tekstverwerker en geen beurzen tot zijn beschikking.

Waarin verschillen de twee vertalingen dan zoal? De titel bleef – in weerwil van het jurylid van de Nijhoffprijs – onveranderd. Maar de eerste zin, waarop Matthijsse kritiek had, is aangepast: ‘Het verhaal van Hans Castorp dat we gaan vertellen (…)’. Ook heeft Driessen gesnoeid in Hawinkels ‘hippe’ woorden.

Maar hier en daar lijkt Driessen helemaal niet dichter bij het origineel te komen dan Hawinkels. Wat te denken van het korte, maar veelzeggende zinnetje aan het begin van De Toverberg: ‘Man ändert hier seine Begriffe’? Is Driessens ‘We hebben hier heel andere begrippen’ werkelijk nauwkeuriger of beter dan Hawinkels’ vertaling ‘Je krijgt hier andere ideeën’?

De ideale vertaler

Het oordeel van de recensenten over Driessens vertaling is aanvankelijk positief. Maarten ’t Hart is in De Volkskrant bijzonder lovend en haalt een paar voorbeeldjes aan. Zo is ‘schwer keuchende Lokomotive’ volgens hem terecht veranderd in ‘de zwaar puffende locomotief’, in plaats van Hawinkels’ ‘de door rokershoest geplaagde locomotief’. ’t Hart:

‘Dat is natuurlijk tamelijk bizar, en ver verwijderd van datgene wat er staat, maar Hawinkels vergaloppeert zich toch zelden op vergelijkbare wijze. Zeker, de vertaling is erg vrij, maar sloot destijds naadloos aan bij de gangbare vertaalopvattingen. Je moest toen, zoals dat heette, creatief vertalen.’

Zijn conclusie over Driessen: ‘[de] vertaling [wekt] op geen enkele manier een ouderwetse indruk. Het is prachtig, levendig Nederlands. Voor Thomas Mann is de ideale vertaler thans opgestaan.’

Wil Rouleaux heeft in De Groene Amsterdammer iets meer ruimte en benoemt een aantal specifieke tekortkomingen van Hawinkels’ vertaling:

‘Onmiskenbaar maakte Hawinkels fouten, hij vertaalde bijvoorbeeld ‘gönnerhaft’ (= ‘uit de hoogte’) met ‘mecenatisch’, ‘redensartlich’ (= ‘vol frasen’) met ‘kernachtig’, ‘Unwetter’ (= ‘noodweer’) met ‘onweer’. Ook had hij problemen met de Duitse modale werkwoorden. Maar de fouten waren ook weer niet zo talrijk dat ze veel afbreuk deden aan het geheel, en bovendien was Hawinkels vaak heel vindingrijk en beschikte hij over een fenomenale kennis van het Nederlands.’

Volgens Rouleaux bevat Driessens vertaling minder archaïsmen en is ze bovendien accurater:

‘Waar Hawinkels de neiging had om af en toe kleine toevoegingen in te lassen, of juist iets weg te laten, vertaalt Driessen precies wat er in het origineel staat. […] Een van de patiënten heeft een ‘Nacken (…) der etwas zu sehr heraustrat’. Bij Driessen: ‘een nek (…) die enigszins te ver vooruitstak’. Hawinkels maakte er meteen ‘een gierehals’ van.’

Rouleaux concludeert dat Driessen Hawinkels heeft overtroffen, maar dat ook Hawinkels’ vertaling in de handel moet blijven, aangezien het in zijn ogen toch een ‘taalkunstwerk van de allerhoogste orde’ is.

Nog uitgebreider en kritischer is de bespreking van vertaalwetenschapper en hoogleraar Duitse Letterkunde Ton Naaijkens in Filter in 2014. Hij schrijft dat zijn studenten enkele pagina’s en specifieke woorden van beide vertalingen vergeleken. De ‘Brust’ van madame Chauchat bijvoorbeeld, is dat ‘borst’, ‘boezem’ of ‘borsten’? Driessen kiest het laatste en de studenten concluderen dat hij, hier en elders, ‘neutraliserend’ vertaalt.

Zelf betoogt Naaijkens dat Hawinkels’ vertaling een meesterwerk is; niet gedateerd en superieur aan Driessens vertaling. Bovendien vraagt hij zich af of de ‘opvallende tendens tot versimpeling’ van Driessen wel te rijmen is met de aanpak die de vertaler in zijn nawoord zei te hanteren:

‘[H]et is een volstrekt andere vertaling geworden en, naar ik mag hopen, een betere. Dat het een andere is geworden, komt doordat mijn vertaalopvatting lijnrecht tegenover die van mijn voorganger staat. Anders dan deze ben ik geen voorstander van creatief vertalen. Creativiteit is iets voor de zelfstandige kunstenaar; een vertaler hoort in de allereerste plaats dienstbaar te zijn. Hij moet de brontekst strikt volgen en tot elke prijs weerstand bieden aan de verleiding deze beter, mooier of bloemrijker te maken, en vooral tegen dit laatste is Hawinkels niet bestand. Letterlijkheid, tenzij die letterlijkheid krom, of wetenschappelijker gezegd: idiomatisch incorrect Nederlands oplevert – dat is mijn vertaalopvatting in een notendop!’

Vrij vertalen

Waarom hebben we het na Driessens vertaling dan nog steeds over Hawinkels? Niet alleen om de vergelijking te maken, ook niet alleen om de romantiek of het pionierswerk van Hawinkels, maar omdat zijn vertaalaanpak helemaal niet zo achterhaald is als zijn tegenstanders het doen voorkomen.

De aanpak van Driessen past bij de insteek waarvan Karel van het Reve in Nederland de bekendste voorstander was. Arthur Langeveld, een leerling van Van het Reve, schreef een standaardwerk waarvan de titel geldt als credo voor menig vertaler: Vertalen wat er staat (2008).

Inmiddels lijkt het tij weer een beetje te keren ten gunste van de vrije, creatieve vertaling (om die voor het gemak maar even samen te nemen). Op dit moment is de meest zichtbare verdediger van deze aanpak waarschijnlijk vertaler Hans Boland – een verklaard bewonderaar van Hawinkels die in 2015 wél de Nijhoffprijs wist te winnen. In 2017 publiceerde Boland, als toelichting bij zijn vertaling van Anna Karenina, het boek Hij kan me de bout hachelen met zijn vorstendommetje. Hij verzet zich daarin tegen de veelgehoorde kritiek ‘“Een mooie vertaling, maar wel erg vrij,” of: “Briljant vertaald, maar de vertaler heeft zich dan ook erg veel vrijheid veroorloofd.”’ Zo’n beetje dezelfde kritiek als Hawinkels ten deel viel.

Volgens Boland komt het erop neer dat de vertaler kan proberen qua vocabulaire of zinsbouw zo weinig mogelijk van de brontekst af te wijken, maar hij kan ook ‘kiezen voor een zo authentiek mogelijk Nederlands’ – als dat elkaar bijt. In plaats van ‘trouw aan de brontekst’ benadrukt Boland ‘gevoeligheid voor de context’.

Dat neemt overigens niet weg dat de vertaler ook volgens Boland dienstbaar en secuur moet zijn:

‘Vrij vertalen is niet je vrij voelen om de betekenis – de tekst – van het origineel naar eigen inzicht aan te passen of om te vormen, maar om je eigen taal in volledige vrijheid, met onverminderd respect voor de wetten die het canvas vormen van die vrijheid, los te laten op het origineel en net zo lang te kneden tot origineel en vertaling elkaar zo volledig mogelijk dekken.’

‘Grote literatuur verdient een vrije vertaling’, stelt Boland. En dat geldt zonder meer ook voor De Toverberg.

Al met al staat dus niet vast dat De Toverberg van Driessen in alle opzichten een verbetering is ten opzichte van De Toverberg van Hawinkels. Driessen heeft de foutjes van Hawinkels kunnen verbeteren, maar over de vertaalaanpak valt te twisten en daarom houden beide vertalingen stand. Voor de Nederlandse lezer lijkt er niets anders op te zitten dan het advies ter harte te nemen dat Mann (zij het om een iets andere reden) zelf ooit gaf: De Toverberg, twee maal lezen dat boek.

Gedichten van Fernando Pessoa

Gedichten waarin de dichter zich over zijn eigen kunst uitlaat zijn vaak populair. Ze geven een indruk van bijvoorbeeld de insteek of het programma van de dichter en werpen daarmee licht op de rest van het werk. Dat geldt ook voor Autopsychografie van Fernando Pessoa. In de nieuwe vertaling van Harrie Lemmens begint het zo:

De dichter doet alsof.
Hij doet dat zo compleet
Dat zelfs pijn die hem echt trof
Door hemzelf verzonnen heet.

In dit ‘doen alsof’ ging Pessoa veel verder dan andere dichters. Hij verzon niet alleen gevoelens, maar schiep zelfs meerdere alter ego’s, door hem ‘heteroniemen’ genoemd, met ieder een eigen persoonlijkheid en stijl. Zijn beroemde werk Het boek der rusteloosheid verscheen zelfs onder een ‘semi-heteroniem’, Bernardo Soares: een versie van hemzelf die werd gewekt wanneer hij erg moe was.

Naast de vele heteronieme of semi-heteronieme teksten, publiceerde Pessoa ook ‘orthoniem’, onder eigen naam. In de onlangs verschenen bundel Een spoor van mezelf vinden we een selectie van zijn orthonieme gedichten. Ook al is het oeuvre van Pessoa dus een ingewikkeld complex van bewust (of in ieder geval deels bewust) gecreëerde verzinsels, komen we in deze orthonieme gedichten iets dichter bij Pessoa.

Dat komt bijvoorbeeld door de thema’s, die vaker terugkeren in Pessoa’s werken. Net als de fragmenten in Het boek der rusteloosheid bestaan de gedichten vaak uit dromen, herinneringen, mijmeringen en gedachteflarden. Ze beschrijven regenbuien, stadsscènes en havens, en spelen met mist, nevels en schaduwen. Maar ze bevatten vooral veel bespiegelingen op de ziel, de identiteit of het ‘ik’, en de ongrijpbaarheid ervan.

Het zijn gedichten waarvoor je rustig moet gaan zitten en in de stemming moet zijn. Dromerig en melancholisch bij voorkeur. Daarnaast moet je accepteren dat Pessoa voortdurend aanwezig is. Hij is niet alleen een poseur, maar bij iedere gedachte of ieder gevoel dat hij beschrijft, komt ook zijn eigen reflectie – vaak een klacht of een verzuchting.

In Een spoor van mezelf zijn ook alle originelen opgenomen. Ook wie het Portugees niet machtig is, ziet zo hoe Lemmens lastige vertaalproblemen oplost en vaak het ritme intact weet te houden door slim te schuiven met rijmschema’s. In enkele gevallen lukt het hem zelfs nog beter te rijmen dan Pessoa zelf. De inhoud een beetje aanpassen is dan onvermijdelijk, al roept dat hier en daar wel vragen op, zoals waarom in het gedicht ‘Eros en Psychè’ plots de figuur van Doornroosje opduikt.

Naast de vergelijking tussen het origineel en het Nederlands is er nog een vergelijking te maken. Enkele van de gedichten in Een spoor van mezelf werden namelijk eerder al vertaald door August Willemsen. Neem het laatste kwatrijn van een gedicht dat in beide vertalingen begint met ‘O kerkklok van mijn dorp,’.

Het origineel gaat als volgt:

A cada pancada tua
Vibrante no céu aberto,
Sinto mais longe o passado,
Sinto a saudade mais perto.

Bij Willemsen lezen we:

Bij elke slag van jou in mij,
Trillend in de open hemel,
Voel ik verder het verleden,
Voel ik verlangen dichterbij

Bij Lemmens:

Ik voel bij iedere slag van jou,
trillend in de blauwe lucht,
hoe ’t verleden verder wegzakt
en mijn heimwee harder zucht.

Willemsen verandert het rijmschema en behoudt de herhaling in de laatste twee verzen; Lemmens behoudt juist het rijmschema en offert de herhaling op. Waar de vertaling van Willemsen ietwat statiger en formeler is, komt die van Lemmens juist directer en intiemer over, en dit verschil geldt ook voor de meeste andere gedichten die beiden vertaalden.

Nu hebben Pessoa’s gedichten zowel iets dandyesks als intiems, dus valt voor beide benaderingen wat te zeggen. Toch krijg je het gevoel dat Lemmens juist door zich iets meer vrijheid te permitteren de Nederlandse lezer dichter bij Pessoa brengt.

Pessoa worstelde met depressies en alcoholisme, en verzuchtte in zijn gedichten geregeld hoe moe hij wel niet was of hoe een poging iets te vangen mislukte. Toch gaat er toch ook iets positiefs uit van zijn werk. Alleen al de enorme hoeveelheid gedichten en fragmenten die hij naliet getuigt van een geweldige scheppingskracht. Ook is er in de gedichten zelf, naast het mistasten en wegglippen, eveneens die mooie droom, die hunkering en keer op keer die poging om toch het zelf te vangen. Bijvoorbeeld in deze bitterzoete openingsverzen van de bundel:

Soms droom ik voor mij heen
en zie terwijl ik ween
ver weg een land getekend
waar gelukkig zijn alleen
gelukkig zijn betekent.

Of in dit slot van een gedicht uit 1931:

Eén mens zijn is een cel,
ik zijn is niet zijn.
Ik zal vluchtend moeten leven,
maar het zal écht leven zijn.

‘Eén mens zijn is een cel’, wat een prachtig vers! Enerzijds is er het beklemmende beeld van de cel, anderzijds is er de suggestie van de enorme vrijheid die ontstaat als we onszelf en anderen niet krampachtig in één hokje proberen te stoppen. Pessoa toont als geen ander dat we altijd ‘meerdere mensen’ tegelijk zijn, en dus interessanter en rijker dan we soms denken.

Juist in een tijd van harde woorden, bezeten van kortstondig geluk en het vastpinnen van identiteit, loont het Pessoa te lezen. Bij hem horen we zachte woorden, proeven we verdriet en melancholie, en vinden we ruimte voor een meervoudige identiteit. Tegelijkertijd zijn we – steeds gevoeliger voor hoe we overkomen op anderen en bewuster bezig met het vormgeven van verschillende persoonlijkheden, onder meer door social media – ook meer op Pessoa gaan lijken.

Lucianus, Bacon en Swift

Fictie kan de werkelijkheid veranderen. Niet alleen doordat verhalen ons een andere kijk op de dingen geven, maar ook door het bekritiseren of bespotten van een bepaalde stand van zaken, om vervolgens een nieuwe, andere wereld te verbeelden. De enige beperking is de reikwijdte van de fantasie. Satires en utopieën zijn daarvan goede voorbeelden, twee literaire genres waarin wordt gespeeld en geëxperimenteerd met feit en fictie.

Sinds kort zijn drie van zulke verhalen weer volop verkrijgbaar in Nederlandse vertaling: Ware verhalen van Lucianus, Nieuw-Atlantis van Francis Bacon en De reizen van Gulliver van Jonathan Swift. Het zijn drie klassiekers die, ook al liggen er maar liefst zestien eeuwen tussen de publicatie van de eerste en de laatste, nauw met elkaar samenhangen. Wie hun onderlinge verband uitpluist, maakt een wonderlijke tocht die verscheidene keren over de grens tussen werkelijkheid en fantasie voert.

Het satirische reisverhaal
De reis begint bijna negentien eeuwen geleden in Samosata. Die stad, tegenwoordig een ruïne in zuidoost Turkije, maar destijds een belangrijke handelspost aan de Eufraat, was de geboorteplaats van Lucianus (ca. 125 – ca. 180). Deze Syrische schrijver was de bedenker van de eerste maanreis in de westerse literatuur, eeuwen eerder dan Cyrano de Bergerac, Jules Verne en Hergé. Maar ook literaire grootheden als Thomas More, Erasmus, Rabelais en Cervantes werden door zijn werk beïnvloed.

In Ware verhalen, een van Lucianus’ bekendste werken, vertrekt een groep reizigers per schip uit Europa om het Tegencontinent te ontdekken. De ik-persoon belandt op de maan, vervolgens in de bek van een immense walvis en ten slotte op het Eiland der Gelukzaligen. Daar geeft Lucianus onder anderen Socrates (‘verwikkeld in diepzinnig geleuter’), Plato (‘die scheen in zijn eigen, zelfverzonnen staat te leven’) en Diogenes (‘getrouwd met een hoertje’) ervanlangs.

Lucianus schrijft zelf: ‘Elk van mijn verhalen is een verkapte parodie op bepaalde oude dichters, geschiedschrijvers en filosofen (…)’ Zo is de opzet van Ware verhalen een parodie op de zeemansverhalen uit Lucianus’ tijd. In sommige passages vinden we onderwerpen en uitdrukkingen die typisch waren voor zulke reisverhalen. De reis begint als volgt:

Op een dag voer ik weg vanaf de Zuilen van Herakles en zette koers in westelijke richting, de oceaan op, met een stevige wind in de zeilen. Reden en motief van deze reis waren intellectuele nieuwsgierigheid, een zucht naar avontuur en het verlangen erachter te komen waar de oceaan ophoudt en wat voor mensen daar aan de overkant wonen. Met dit voor ogen had ik een heleboel proviand en ook genoeg water aan boord gebracht…

Deze ‘Zuilen van Herakles’, oftewel de rotsformaties bij de Straat van Gibraltar, waren een veelgebruikt ijkpunt in de zeemansverhalen. Ze golden als de grenzen van de bekende en beschaafde wereld; wie er voorbij voer, belandde in het avontuur en mogelijk in een nieuwe wereld.

Voordat het avontuur echt begint, maakt Lucianus nog enkele opmerkingen over de gebruikelijke zorgen om wind en proviand, en beschrijft hij nauwkeurig hoe het begin van de reis verloopt:

Een dag en een nacht voeren we met de wind in de rug en al die tijd hielden we in de verte nog land in zicht en raakten we niet erg ver uit de kust. Maar bij het aanbreken van de tweede dag wakkerde de wind plotseling aan; de zee zwol, de lucht werd zwart en voor we het wisten was het zelfs al te laat om het zeil nog te strijken. We richtten ons dus maar naar de wind en gaven ons over, en zo werden we negenenzeventig dagen lang door de storm voortgeblazen. Op de tachtigste dag brak plotseling de zon weer door en zagen we niet ver van ons af een dichtbebost eiland oprijzen…

Wie weet dat de verteller niet veel later een krankzinnige oorlog meemaakt tussen Maanlingen en Zonlingen – inclusief een Gierencavalerie, Kraanvogeldragonders en gigantische spinnen – snapt dat dit begin een parodie is. De precisie en geloofwaardigheid van het begin staan in groot contrast met de daarop volgende scènes. Op die manier bespot Lucianus de bestaande zeemansverhalen en ontleent hij aan hen het raamwerk voor zijn eigen verhaal. Juist het contrast – in feite hetzelfde als dat tussen de titel ‘Ware verhalen’ en de daadwerkelijke verhalen, die allesbehalve waar zijn – zorgt voor het komische effect.

Utopie wordt werkelijkheid
Aan het begin van de zeventiende eeuw was Lucianus beroemd en berucht in heel Europa. Zijn werk was eerder al herontdekt door humanisten als Rabelais, Thomas More en Erasmus, en de laatste twee hadden Lucianus zelfs vertaald. Tegelijk kreeg Lucianus’ werk ook kritiek te verduren, vanuit strengere religieuze hoek. Vooral zijn godendialogen werden geregeld als atheïstisch en immoreel aangemerkt.

Ook Francis Bacon (1561–1626) zag Lucianus als atheïst, maar wel een die het lezen waard was. In zijn essay over atheïsme schreef Bacon: ‘Een atheïst die kan nadenken is een zeldzaam verschijnsel: een Diagoras, een Bion, een Lucianus misschien, en dan nog een paar anderen (…)’. Het is de enige keer dat Bacon de naam van Lucianus expliciet noemt, maar het verraadt wel dat hij bekend was met diens werk.

In de tijd van Bacon waren reisverhalen bijzonder populair, waarschijnlijk doordat er ook in de werkelijkheid veel ontdekkingsreizen werden ondernomen en nieuwe overzeese gebieden werden ontdekt. Dat prikkelde de fantasie. Reisverhalen werden in relatief goedkope uitgaves op de markt gebracht en ook Ware verhalen werd, onder verschillende titels, meermaals opgenomen in zulke verhalenbundels.

Het lijkt erop dat Bacon voor zijn utopie Nieuw-Atlantis inspiratie heeft opgedaan bij Lucianus’ Ware verhalen. De Zuilen van Herakles, zorgen over wind en proviand en de ‘intellectuele nieuwsgierigheid’ waar de reis om begonnen was vinden we in beide verhalen. In beide verhalen verdwaalt het reisgezelschap in een storm op de oceaan, om vervolgens op een nog onbekend en bijzonder eiland aan te belanden. Bij Bacon begint de reis zo:

Er stond langer dan vijf maanden een wat zachte en zwakke maar gunstige oostenwind. Maar toen draaide de wind en bleef hij vele dagen uit het westen blazen, waardoor we niet of nauwelijks vooruitkwamen en soms dachten aan terugkeren. Toen staken er echter weer sterke en krachtige winden op vanuit het zuidzuidoosten, die ons – we konden er niets tegen beginnen – noordwaarts voerden. (…) En bij het aanbreken van de volgende dag konden we duidelijk zien dat het een land was, op het eerste gezicht vlak en vol begroeiing…

Hoewel de tijdsaanduidingen verschillen, zijn de overeenkomsten tussen het eerdere citaat van Lucianus en het begin van Nieuw-Atlantis niet te missen.

Het grote verschil tussen beide verhalen is dat Ware verhalen een duidelijk satirisch karakter heeft, terwijl Nieuw-Atlantis serieus van toon is en Bacon zijn geschetste wereld realistisch houdt. Pas in het licht van de rest van het verhaal wordt het ene fragment komisch en het andere niet. Waar Lucianus fictie gebruikt om de spot te drijven met beroemde denkers en hun filosofieën, gebruikt Bacon fictie juist om zijn eigen wetenschappelijke en maatschappelijke ideeën onder de aandacht te brengen.

Het bijzondere is nu dat de verzinselen van Bacon uiteindelijk werkelijkheid zijn geworden, althans deels. (Toegegeven, we zijn inmiddels in staat om naar de maan te reizen, dus in zekere zin is Lucianus’ fantasie ook verwezenlijkt, maar wel op een totaal andere manier – niet in een doodnormaal zeilschip dat opeens opstijgt vanuit de zee, om maar wat te noemen.)

Nieuw-Atlantis werd postuum uitgegeven, als – vermoedelijk onaf – aanhangsel bij een wetenschappelijk traktaat. Centraal in Bacons utopie staat Salomo’s Huis: een door de kroon begunstigd instituut voor nieuwe wetenschappen, gericht op ‘kennis van de oorzaken en verborgen werkingen der dingen, en het verleggen van de grenzen der menselijke beheersing tot het voortbrengen van al het mogelijke.’ Dit fictieve instituut werd de inspiratie voor een groep geleerden van de generatie na Bacon en kreeg vorm in de oprichting van de Royal Society, de Engelse koninklijke academie voor wetenschappen.

Hoewel Bacons ideeën over de indeling van de verschillende wetenschappen en de hiërarchie van de leden van het instituut niet een-op-een werden overgenomen, werd het algemene idee van Salomo’s Huis in een jaar of dertig uitgewerkt tot een instituut dat tot op de dag van vandaag bestaat. In die zin is Nieuw-Atlantis dus een verhaal dat de werkelijkheid veranderde, een utopie die, voor een deel, succesvol is verwezenlijkt.

Het vliegende eiland
Dat succes van de Royal Society werd echter anders geïnterpreteerd door de Ierse satiricus Jonathan Swift (1667–1745). Van zijn hand verscheen een van de geestigste kritieken op het instituut dat Bacon had geschetst. Net als Lucianus en Bacon, koos ook Swift in zijn beroemdste werk De reizen van Gulliver (1726) het reisverhaal als raamwerk. Swifts verhaal zweeft ergens tussen de absurditeit en spot van Lucianus en de ernst van Bacon.

In deel III van De reizen van Gulliver, dat een stuk minder bekend is dan delen over de Lilliputters en de reuzen, drijft Swift op fantasievolle wijze de spot met Salomo’s Huis en de Royal Society. Nadat zijn schip geënterd is, wordt Gulliver in het eerste hoofdstuk in zijn eentje in een bootje de oceaan op gestuurd. In dit verhaal strandt de verteller niet op een eiland, maar komt er juist een zwevend eiland op hem afgevlogen.

Op dit eiland, genaamd Laputa, naar het Spaanse woord voor ‘hoer’, hoort Gulliver onbekende muziekinstrumenten, ontmoet hij een koning met rond zijn troon allerlei wiskundige instrumenten, en krijgt hij eten opgediend in meetkundige figuren. Midden op Laputa is een koepel met telescopen en andere astronomische instrumenten, waarmee de eilanders meer ontdekkingen hebben gedaan dan de Europeanen in die tijd. Stuk voor stuk elementen die doen denken aan Nieuw-Atlantis.

Vervolgens krijgt Gulliver een rondleiding in een door de koning gesteund instituut, de Academie van Ontwerpers:

Op deze colleges verzinnen de professoren nieuwe regels en methoden voor de landbouw en de bouwnijverheid en nieuwe instrumenten en gereedschappen voor alle beroepen en ambachten (…) Alle vruchten van de aarde zullen rijpen in het seizoen van onze keuze en de oogsten zullen honderd keer zo groot zijn als tegenwoordig, en verder deden ze nog ontelbare andere fraaie voorstellen. Het enige ongemak is dat geen enkel van deze projecten werkelijk wordt voltooid…

Dan volgt een vermakelijke parodie op de rondgang door Salomo’s Huis in Nieuw-Atlantis en op de experimenten van de Royal Society, waarin vooral de nutteloosheid van die proeven wordt benadrukt. Zo is er een onderzoeker die al acht jaar lang probeert zonnestralen te destilleren uit een komkommer; een onderzoeker die poogt menselijke uitwerpselen weer terug te brengen tot het oorspronkelijke voedsel; een architect die huizen bouwt door te beginnen bij het dak om vervolgens omlaag te werken tot de fundering; een groep blinden met als taak het mengen van kleuren; een kunstenaar die zijde probeert te maken uit spinnenwebben, enzovoorts.

Met dit verhaal levert Swift enerzijds kritiek op de door Bacon aangemoedigde onbevangenheid bij empirische proeven en anderzijds op de ontdekkingen en uitvindingen van het wetenschappelijk instituut. Dit tweede punt van kritiek lijkt eerder gericht op de Royal Society dan op het idee van zo’n wetenschappelijk instituut in het algemeen. Ook Bacon vond immers dat wetenschap gericht moest zijn op het vergaren van nuttige kennis, kennis die het welzijn van de mens zou bevorderen.

Hoe dan ook, de reis die we nu hebben afgelegd ging van zeereizen in de Oudheid (feit) waarover avonturenverhalen werden verteld (fictie), die geparodieerd werden door Lucianus (fictie); dat geheel werd samen met de zeventiende-eeuwse zeereizen (feit) de basis voor Bacons Nieuw-Atlantis (fictie), dat op zijn beurt de inspiratiebron was voor de Royal Society (feit), die weer werd bespot in De reizen van Gulliver (fictie).

Hieruit blijkt dat literatuur, in dit geval de satire en de utopie, zich niet heeft te houden aan de grenzen die gelden voor wetenschap en politiek – een verhaal hoeft niet in strikte zin waar te zijn of een uitvoerbaar plan te presenteren – maar tegelijk niet volledig krachteloos of losgezongen van de wereld is. Tussen die twee uitersten ligt de ruimte waarin Lucianus, Bacon en Swift zich konden bezighouden met de menselijke drang naar reizen, ontdekken, kennis vergaren en fantaseren.

Troost in filosofie

In 523 werd Anicius Manlius Torquatus Severinus Boëthius, jarenlang een van de machtigste magistraten van het West-Romeinse rijk, plots ontdaan van al zijn macht en gevangengezet in Pavia. Hij werd het slachtoffer van een machtsstrijd aan de top. Een eerlijk proces werd het niet en de redenen voor zijn veroordeling bleven vaag. Niet veel later werd Boëthius op bevel van koning Theoderik, met wie hij zo goed bevriend was geweest, geëxecuteerd.

In zijn jaren in Pavia schreef Boëthius een persoonlijk en literair-filosofisch boek. Geïnspireerd door de situatie waarin hij verzeild was geraakt en het onrecht dat hem was aangedaan, zette hij zijn gedachtes op papier. Het resultaat, dat De consolatione philosophiae werd genoemd, zou uitgroeien tot een van de meest gelezen boeken in de Middeleeuwen en een klassieker in de filosofische canon. Onlangs verscheen onder de titel Troost in filosofie een gloednieuwe vertaling van de hand van Piet Gerbrandy, die zo meesterlijk is vervaardigd dat de lezer moeiteloos de bijna vijftien tussenliggende eeuwen overbrugt.

De vijf boeken van Troost (zoals Gerbrandy het afkort) beschrijven een gesprek tussen de ik-persoon – Boëthius – en Filosofie, een verpersoonlijking van de filosofie. Grofweg de eerste helft is een kritische beschouwing van het menselijk gedrag en werpt een aantal vragen op die in de tweede, opbouwende helft door Filosofie worden beantwoord. Boëthius gaat als het ware in therapie bij Filosofie, die hem probeert te troosten en op het rechte pad te krijgen.

De eerste boeken zijn vooral geïnspireerd door stoïcijnse en platoonse opvattingen, die aan de hand van aristotelische logica naar voren gebracht worden. Boëthius stemt gewillig in met de redeneringen van Filosofie. Prachtige beeldspraken worden afgewisseld met pakkende oneliners en prozastukken zijn doorregen met liederen. Neem dit fragment uit het vierde lied:

Wie wolkeloos zijn leven op orde heeft,
het arrogante lot in de tang kan nemen
en zonder een spier te vertrekken beide vormen
van Fortuna recht durft aan te kijken,
hem zal de dreigende gekte van de zee
die vanaf de bodem haar golfslag omwoelt,
noch het rokende vuur dat de Vesuvius
onberekenbaar uit zijn schoorsteen uitbraakt,
noch de baan van de bliksem die vaak hoge
torens treft, ook maar even uit het veld slaan.

Is dat geen prachtige belofte voor iemand die gevangen zit? Een typisch stoïcijnse houding bovendien, waarin Boëthius graag meegaat in afwachting van een antwoord op zijn vragen.

De grote vragen die Boëthius opwerpt, komen voort uit zijn penibele situatie: hoe moet hij zich verhouden tot het noodlot? Als er een god is, waar komt het kwaad dan vandaan, en waar komt het goede vandaan als er geen god is? Als God alles voorziet, bestaat er dan voor de mens wel vrijheid? Het zijn vragen die concreet en urgent worden in het licht van Boëthius’ gevangenschap.

In Boek II introduceert Filosofie het idee van het rad van fortuin. Wie zich laat meevoeren door het lot, is ook overgeleverd aan haar grillen. Geniet van de hoogtepunten, zegt Filosofie, maar weet wel dat je uiterlijk genot ooit weer kwijt zult raken en ‘niets is onfortuinlijker dan het besef succesvol geweest te zijn’.

Beter is het dus om niet te vertrouwen op uiterlijkheden als macht, roem, geld en genot. Roem en genot zijn maar beperkt en vluchtig, en met bezit komt altijd de zorg om het te verliezen en de zucht naar meer. Bovendien gaat het vergaren van geld vaak ten koste van anderen: ‘Wat een beperkte en armzalige rijkdom (…) die een enkeling niet kan krijgen zonder alle anderen arm te maken!’ Dit leest na al die eeuwen nog steeds als een actuele kritiek, denk maar aan de recente nieuwsberichten over het feit dat de rijkste één procent van de wereldbevolking meer dan de helft van al het vermogen bezit.

Filosofie lijkt hiermee ook te zeggen dat wat Boëthius is kwijtgeraakt er eigenlijk niet toe doet. In de tweede helft van Troosttoont Filosofie waar het volgens haar op aankomt. Kort gezegd is dat deugdzaamheid en een geloof in God. Vanaf dan wordt het werk een stuk abstracter en spreekt Filosofie vooral over goed en kwaad, en de goddelijke voorzienigheid.

In de twee laatste boeken concludeert Filosofie: al wat bestaat is goed en God voorziet alles. Dit onderbouwt ze met een ingewikkelde maar vernuftige filosofische oplossing. Ze onderscheidt de wereld om ons heen, die wij in de tijd kunnen waarnemen, van dat wat daaraan ontstijgt, het domein van God. Wat betreft goed en kwaad kan alleen God werkelijk oordelen, omdat hij alleen Hij het grote geheel doorziet. Dat doorzien doet God buiten de tijd, in een ‘eeuwig nu’, wat Filosofie ‘voorzienigheid’ noemt en onderscheidt van het ‘noodlot’ dat alleen gaat over afzonderlijke verschijnselen binnen de tijd.

Boëthius begint te protesteren, aangezien deze opvattingen niet alleen moeilijk te vatten zijn, maar ook niet stroken met alledaagse opvattingen en zijn eigen ervaringen. Uiteindelijk valt hij stil, krijgt Filosofie het laatste woord en heeft Troost in zekere zin dus een open einde. Is Boëthius met alle redeneringen van Filosofie iets opgeschoten? Wordt hij geholpen met de filosofische begripsverkenningen? Is hij daadwerkelijk getroost? Een eenduidig antwoord blijft uit.

Waarschijnlijk is dat een van de redenen dat het nog steeds een veelgelezen boek is. Troost in filosofie is daarnaast om historische redenen een bijzonder werk – vanwege de rijkdom aan klassieke invloeden van bijvoorbeeld Plato, Aristoteles en het stoïcisme enerzijds, en neoplatonisme en christelijk denken. Maar het is ook een echte klassieker vanwege de tijdloze thema’s.

De vorige Nederlandse vertaling is die van R.F.M. Brouwer uit 1990. ‘Hoe verdienstelijk die vertaling in vele opzichten ook is,’ schrijft Gerbrandy, ‘het werd tijd voor een nieuwe.’ En Gerbrandy laat zien waarom. Zo laat hij het oorspronkelijk metrum van de liederen los en dat levert heel leesbare, krachtige gedichten op.

Ook het proza is bij Gerbrandy soepel, hedendaags en toch rijk Nederlands. Dat zit hem in de woordkeuze: bij Brouwer lezen we bijvoorbeeld ‘fatum’, ‘lethargie’, ‘porismata’ en ‘collarium’, bij Gerbrandy wordt dat respectievelijk ‘noodlot’, ‘depressie’, ‘douceurtje’ en ‘kleinigheidje’. Waar Brouwer koos voor ‘de zee van dit bestaan’, kiest Gerbrandy voor ‘het zwalpen van dit leven’. Maar ook in zinsconstructies, waarbij kleine keuzes een groot verschil maken:

‘Wie heeft die hoerige artiestes bij deze zieke toegelaten? Niet alleen kunnen ze hem geen enkel soelaas bieden voor zijn kwalen, maar met hun verleidelijk gif geven ze er nog voedsel aan ook.’ (Brouwer, p.69)

‘Wie heeft die podiumhoertjes toestemming gegeven bij deze patiënt op bezoek te komen, hoewel ze zijn pijn niet alleen op geen enkele manier verzachten maar zelfs voeden met smakelijk gif?’ (Gerbrandy, p.48)

Gerbrandy heeft er alles aan gedaan om de tekst ook voor niet-specialisten toegankelijk te maken. Zijn inleiding is duidelijk en enthousiast, de voetnoten zijn verhelderend, maar de grootste verdienste van Gerbrandy is zijn mooie, speelse vertaling. Al met al bepaald geen schrale Troost.

De navel van Daphne

In 2010 was de Turbine Hall van het Tate Modern in Londen het eerste thuis van een van de beroemdste kunstwerken van Ai Weiwei. Onder de titel Sunflower Seeds werd de vloer van de immense hal bedekt met honderd miljoen witgrijze zonnebloempitjes. Filosoof Maarten Doorman bezocht het kunstwerk en schreef in zijn boek De navel van Daphne dat het zijn sceptische kijk op hedendaagse kunst veranderde. Volgens Doorman is Sunflower Seeds een goed voorbeeld van geëngageerde kunst. Wat maakt juist dit werk van Ai een goed voorbeeld? Wat is geëngageerde kunst eigenlijk en waarom is ze tegenwoordig zo lastig te maken?

In de zes essays waaruit De navel van Daphne bestaat zoekt Doorman naar antwoorden op die laatste vragen. Dat doet hij niet door een alomvattende kunstgeschiedenis te presenteren en van daaruit verder te denken, maar door korte schetsen van kunstwerken te combineren met eigen observaties en interpretaties, daarbij puttend uit zijn grote kennis van de filosofie en kunstkritiek. Het resultaat is een verzameling vlot geschreven, afwisselende stukken met veel sprekende voorbeelden, waardoor we al met al toch een beeld krijgen van de ontwikkeling en de status quo van de kunstwereld.

Van oudsher heeft de kunst ten dienst gestaan van andere domeinen, stelt Doorman. Kunst moest bijvoorbeeld een bepaalde moraal bijbrengen, vermakelijk zijn, een religieuze boodschap uitdragen of iemands macht, welvaart en smaak bekrachtigen. Pas sinds de Romantiek – na de filosofie van Immanuel Kant – is de kunst een zelfstandige discipline geworden, dat wil zeggen een autonoom domein met haar eigen regels.

Doorman is expert op het gebied van de Romantiek, dus het is niet verwonderlijk dat dit punt verschillende keren terugkeert. De verzelfstandiging van de kunst gedurende de Romantiek is het moment dat de relatie kunst–maatschappij of kunst–politiek problematisch wordt. Met andere woorden, vanaf dan wordt geëngageerde kunst lastig. Want als de kunst haar eigen regels volgt, hoe kan ze zich dan verbinden met (de regels van) de politiek en moraal? Hoe verhoudt het esthetische zich tot het ethische?

Met verwijzing naar Arnold Heumakers’ omvangrijke studie De esthetische revolutie schetst Doorman twee uiterste reacties op deze vraag in de kunst. Er kwam ofwel een ‘totalisering’ ofwel een ‘verabsolutering’ van de kunst. De kunstenaar zou onze kijk op de wereld geheel veranderen en Romantiseren – ‘het gewone een hogere betekenis geven, en aan het alledaagse een geheimzinnige aanblik verlenen’, zoals Novalis het verwoordde –óf, als dat niet lukte en de wereld lelijk, materialistisch en bekrompen bleef, de kunstenaar zou zich teleurgesteld terugtrekken en de kunst afzonderen.

Die laatste beweging kennen we als l’art pour l’art: kunst louter en alleen omwille van de kunst. Maar dit volledig terugtrekken uit de wereld ontmantelt Doorman als een ‘ideologische mythe’. Niet alleen bleken l’art-pour-l’art-kunstenaars ook geëngageerd werk te maken dat vaak nog succesvoller was ook, maar bovendien kan kunst zich nooit, zelfs niet in de vrijere ruimte van een museum, volledig aan de wereld en de geldende moraal onttrekken. Er blijven grenzen. En zelfs niet-geëngageerde kunst kan voor een politiek karretje gespannen worden of vercommercialiseren.

Een manier waarop kunst zich kan bemoeien met de samenleving is provocatie – door het doorbreken van taboes over seks, religie en geweld bijvoorbeeld. Vaak is het echter de vraag of er nog sprake is van kunst. Doorman noemt bijvoorbeeld een groep Weense kunstenaars die zichzelf eind jaren zestig met bloed, pis en poep besmeurden in een universiteitsgebouw, of een performance eind jaren zeventig van Marina Abramovic en Ulay die in elkaars mond bleven ademen tot ze bijna stikten. ‘Waar de provocatie overgaat in ondubbelzinnigheid, of louter een schreeuw om aandacht wordt van een uitgebluste avant-garde, of een reclamestrategie van de kunstenaar, een handelsmerk om aandacht te genereren, daar raakt de kunst zelf uit zicht’, zo concludeert Doorman.

Na een periode van avant-garde – waarin kunst zich vooral diende te verzetten tegen de bourgeoisie – en daarna postmodernisme – waarin ‘het einde van de kunst’ werd afgekondigd, en kunst werd vervangen door theorie – zijn we nu beland in een tijd waarin kunstenaars weer serieus geëngageerde kunst proberen te maken.

Het resultaat is echter niet altijd overtuigend. Doorman beschrijft zijn bezoeken aan de documenta in Kassel en de Biënnale van Venetië: ‘Veel werk vertoonde daar een maatschappelijk of politiek engagement dat weinig verraste, omdat de kunst daar niet veel meer aan toevoegde. Zodra je dankzij de vaak onmisbare toelichting had vastgesteld welke misstand aan de kaak werd gesteld, was je ook meteen klaar met het kunstwerk. Wie is er immers niet tegen armoede en ongelijke kansen.’ En later: ‘[D]e talloze kunstliefhebbers konden in Venetië op hun gemak genieten van hun cappuccino en van hun eigen maatschappelijke betrokkenheid.’

Hoe moet het dan wel? Wat maakt iets tot kunst en hoe kan kunst op een geslaagde manier geëngageerd zijn? Doorman geeft een aantal eenvoudige maar treffende criteria. Kunst is volgens hem per definitie dubbelzinnig. Is een werk niet dubbelzinnig en kun je het maar op één manier interpreteren, dan is het niet veel meer dan een politieke boodschap, reclame, design of amusement. Maar hier zit precies de moeilijkheid van geëngageerde kunst, want een morele of politieke boodschap is juist zo ondubbelzinnig mogelijk. Hier wringt het tussen de autonomie en het engagement van de kunst en het is aan de kunstenaar om iets met die spanning te doen.

In de verschillende essays noemt Doorman een aantal dingen die we van de geëngageerde kunstenaar mogen verwachten. De kunstenaar is op zoek naar een andere wereld, brengt de verbeelding op gang, prikkelt een maatschappelijk debat en toont maatschappelijk onrecht, zonder dat de toeschouwer zijn schouders erbij kan ophalen om naar de volgende aanklacht door te lopen. Daar staat tegenover dat de kunstenaar minder gebonden is aan sociale regels dan bijvoorbeeld de journalist of de wetenschapper.

Terug naar Ai Weiwei. Hoe scoort Sunflower Seeds volgens deze criteria? De miljoenen pitjes zijn stuk voor stuk met de hand geverfd in de Chinese streek waar porselein vanouds wordt vervaardigd. Niet moeilijk om te zien dat die pitjes symbool staan voor de miljoenen Chinezen, die natuurlijk allen individuele personen zijn. Het werk verwijst naar Mao, die zich liet afbeelden in een veld met zonnebloemen die naar hem gekeerd waren: de dictator als zon, het volk als zonnebloemen. Daarnaast is het te interpreteren als een hedendaagse kritiek op politici en commerciële reuzen die het individu reduceren tot een kleurloze massa.

Aanvankelijk mochten bezoekers vrijelijk over de zonnebloempitjes heen lopen en erop zitten en liggen. Doorman bekent zelfs dat hij – waarschijnlijk niet als enige – een pitje pikte. Eén pitje meer of minder, dat merkt natuurlijk niemand. Maar als je bedenkt dat ieder zonnebloempitje symbool zou kunnen staan voor een individueel persoon, krijgen deze interacties meteen al iets ongemakkelijks. Nog betekenisvoller werd het werk toen bekend werd dat het porseleinstof ongezond kon zijn en er op last van de autoriteiten hekken omheen geplaatst moesten worden. ‘De autonomie van dit al te massieve werk moest worden hersteld’, schrijft Doorman.

Een bijzonder gelaagd, geslaagd en geëngageerd kunstwerk dus. ‘Hier lagen tonnen en tonnen aan politieke en sociale filosofie op de vloer. Het ging over diefstal en eigendom, over individu en gemeenschap, over de totalitaire staat, over globalisering en over engagement.’ Het is paradoxaal, dubbelzinnig en de toeschouwer moet er iets mee doen om het af te maken. Dat is precies waar Ai in uitblinkt volgens Doorman: ‘[A]ls je goed naar het werk van Weiwei kijkt, zitten er altijd weer allerlei laagjes en dubbele betekenissen in.’

Over het vertalen van De stralende wereld

De stralende wereld vertelt het verhaal van een jonkvrouw die belandt in een andere wereld, waar de steden zijn gemaakt van edelstenen en de mensen op dieren lijken. In mum van tijd schopt ze het tot keizerin en zet ze de politiek, kunst en wetenschap naar haar hand. Daarbij wordt ze op wonderlijke wijze bijgestaan door de geest van de hertogin van Newcastle.

Deze filosofische roman uit 1666 is een van de eerste sciencefictionverhalen en een hoogtepunt in de utopische literatuur. Een verhaal vol ideeën, humor en ironie, met een krachtige feministische boodschap.

De eerste zin van De stralende wereld, het beroemdste werk van Margaret Cavendish is meteen een mooie uitdaging voor een vertaler:

A Merchant travelling into a foreign Country, fell extreamly in Love with a young Lady; but being a stranger in that Nation, and beneath her, both in Birth and Wealth, he could have but little hopes of obtaining his desire; however his Love growing more and more vehement upon him, even to the slighting of all difficulties, he resolved at last to Steal her away; which he had the better opportunity to do, because her Father’s house was not far from the Sea, and she often using to gather shells upon the shore accompanied not with above two to three of her servants it encouraged him the more to execute his design.

Een koopman die reisde naar het buitenland werd smoorverliefd op een jonkvrouw. Hij was echter een vreemdeling in dat land en bovendien beneden haar stand, zowel van geboorte als in rijkdom, dus had hij maar weinig hoop op de vervulling van zijn wens. Toch werd zijn liefde almaar heviger en hartstochtelijker, en zelfs zo zeer dat hij alle belemmeringen vergat en uiteindelijk besloot haar in het geheim te ontvoeren.
Zijn kansen daarop werden vergroot doordat het huis van haar vader niet ver van de zee stond en zij geregeld schelpen verzamelde op het strand met niet meer dan twee of drie bediendes. Dit moedigde hem nog meer aan zijn plan uit te voeren.

Die zin is te lang. Zulke zinnen, aaneengeregen met puntkomma’s, waren heel gebruikelijk in die tijd, en ook Cavendish rijgt er in De stralende wereld vrolijk op los. Voor een vertaling die leesbaar is voor de hedendaagse lezer moeten ze echter worden opgeknipt tot meerdere zinnen en zelfs meerdere alinea’s.

Deze eerste zin is zo lang dat hij bijna een verhaal op zich is. Maar dan volgt een onverwachte wending: de jonkvrouw belandt via de noordpool in een andere wereld, waar ze uitgroeit tot keizerin en flamboyante filosoof. Ze zet de politiek, religie en wetenschap in de wereld naar haar hand en bemoeit zich dus met allerlei ‘mannenzaken’. Zo ontwikkelt het liefdesverhaaltje zich tot een feministische utopie met een krachtige vrouwelijke hoofdpersoon.

Hoe onwaarschijnlijk dit scenario ook is, toch doen de lotgevallen van de jonkvrouw die keizerin wordt geregeld denken aan Cavendish’ eigen levensloop. Ze werd weliswaar niet ontvoerd, maar zag zich als hofdame van de Engelse koningin door de Engelse Burgeroorlog gedwongen in ballingschap te gaan op het continent – voor haar een andere wereld.

In Parijs ontmoette ze niet alleen de liefde van haar leven, William Cavendish, maar ook vooraanstaande denkers als Descartes, Hobbes en Huygens. Die ontmoetingen inspireerden haar zelf te schrijven over wetenschappelijke onderwerpen, waarbij ze zich vooral baseerde op wat ze te horen kreeg van de geleerde mannen in haar omgeving.

Dit biografische feitje is een zege voor het maken van de vertaling. Het Engelse origineel staat namelijk vol spelfoutjes. Neem bijvoorbeeld deze outfit van de keizerin: ‘her Coat was of Pearl, mixt with blew Diamonds’. Als je de zin uitspreekt, snap je ineens dat het gaat om blauwe diamanten. Ook in de eerste zin zit een foutje: het woord ‘extreamly’ is verkeerd gespeld, maar zeg het hardop en je hoort niks geks.

Los van de spelfoutjes, toont Cavendish zich met De stralende wereld een vaardig auteur. Het verhaal is heel afwisselend: van liefdesverhaal en filosofische bespiegelingen, tot een pastiche op een klassieke fabel en een zeeslag met ingenieuze trucs. Ook wisselt Cavendish van toon – nu eens serieus en ernstig, dan weer vrolijk en ironisch – en register – een neutrale verteller, maar heel formele dialogen. En ze laat geregeld verborgen gevoelens doorschemeren: de teleurstelling van de experimentele filosofen als ze hun telescopen moeten wegdoen; de verwarring onder de redenaars die verstrikt raken in hun syllogismes; het ongeduld van de immateriële geesten bij alle vragen van de keizerin. Dat alles moet natuurlijk ook doorklinken in de Nederlandse vertaling.

Van zo’n fantasierijk verhaal verwacht je het misschien niet, maar het verscheen als aanhangsel bij een van Cavendish’ wetenschappelijke teksten. Het korte voorwoord verklaart het een en ander: daarin richt ze het werk nadrukkelijk tot een vrouwelijk publiek – ‘Aan alle edele en waardige dames’. Maar de meeste dames, schrijft ze, beleven geen plezier aan filosofische discussies, vandaar dat ze haar filosofische gedachtes heeft uitgewerkt tot een verhaal. Op die manier lokt Cavendish haar lezers de filosofie in en toont ze hen een fantasiewereld voorbij bestaande beperkingen, waarin ook vrouwen zich naar hartenlust kunnen buigen over wetenschap, religie en politiek.

essay: over het vertalen van New Atlantis

New Atlantis is een beroemd utopisch verhaal van wetenschapsvernieuwer en politicus Francis Bacon. Het gaat over een reisgenootschap dat verdwaalt in een storm op de Stille Oceaan en belandt op een onbekend eiland: Benzalem. Daar treffen ze een samenleving met religieuze tolerantie en een hoogontwikkelde wetenschap, een voorbeeld voor Europa.

De titel is in de vorige Nederlandse vertaling vertaald als Het Nieuwe Atlantis. Die is op zich niet verkeerd, maar kijken we naar de tijd waarin Bacon het schreef, dan kan het ook anders. Bacon werkte aan het verhaal tot aan het eind van zijn leven in 1626. Ondanks dat hij de tekst niet wist te voltooien, werd deze toch een jaar na zijn overlijden gepubliceerd. In die tijd ontdekten en veroverden de zeevarende naties van Europa verschillende overzeese gebieden, waar nieuwe steden en handelscentra werden opgebouwd. Zo werd in 1625 Nieuw-Amsterdam (nu New York) gesticht, als hoofdstad van de provincie Nieuw-Nederland (nu het noordoosten van de VS). Even verderop lagen ook Nieuw-Haarlem, Nieuw-Utrecht en Nieuw-Amersfoort. Het mag duidelijk zijn: evenredig aan al deze namen van werkelijk bestaande plaatsen, moet ‘New Atlantis’ vertaald worden als Nieuw – koppelteken – Atlantis.

Daar dacht een zekere J. Williaemson in 1656 heel anders over. Hij maakte de allereerste Nederlandse vertaling en koos als titel Nieuwen atlas, ofte Beschrijvinge van het noyt meer gevonden eylandt van Bensalem. Die titel lijkt op de titel die kaartenmaker Johannes Janssonius aan zijn wereldatlas gaf, voluit: Nieuwen atlas, ofte werelts-beschrijvinge, vertonende de voornaemste rijcken ende landen des gheheelen aerdt-bodems: vermeerdert met veele schoone landt-kaerten nieuwelijks uyt-ghegeven, en vervat in drie deelen. Maar Nieuw-Atlantis is helemaal geen atlas – hoogstens figuurlijk.

Aan de rand van de bekende wereld

Niet alleen de titel, maar ook de beginzinnen van Nieuw-Atlantis brengen je als lezer naar de tijd en sfeer van de ontdekkingsreizen. We bevinden ons aan de rand van de bekende wereld, er staat een gunstige wind, er is genoeg proviand om de oceaan over te steken; alles is gereed om een nieuwe wereld te ontdekken:

We sailed from Peru, (where we had continued by the space of one whole year), for China and Japan, by the South Sea; taking with us victuals for twelve months; and had good winds from the east, though soft and weak, for five months’ space and more.

We zeilden vanuit Peru, waar we een heel jaar waren gebleven, over de Zuidzee richting China en Japan, met proviand voor twaalf maanden bij ons. Er stond langer dan vijf maanden een wat zachte en zwakke maar gunstige oostenwind.

Omwille van de leesbaarheid heb ik de interpunctie van Bacon aangepast naar de gangbare hedendaagse Nederlandse normen en hier en daar de zin opgesplitst.

Ook hier kiest Williaemson voor iets anders. Hij hakt de zin in drieën en schroomt niet om nog meer woorden te gebruiken. In gotische letters lezen we bij hem de volgende zinnen:

Na dat wy ontrent een geheel jaer op de kust van Peru, hadden liggen sukkelen wierden wy voornemens om na China en Japon, door de Zuyt-zee over te schepen. Wy namen alle nootlijkheden sa van eet-waren als andesints voor eenige maenden met ons. Toen wy van alles wel voorzien waren begaven wy ons in Zee en kregen den Windt uyt het Oosten doch heel stil en kalm omtrent vijf maenden na malkand’ren.

Toegegeven, een secuurdere vertaler uit diezelfde tijd had er waarschijnlijk wat anders van gemaakt, maar wat een verschil tussen het Engels en het Nederlands! Als we tegenwoordig het origineel van Bacon lezen, komt dat bij lange na niet zo verouderd over als het Nederlands van Williaemson.

Een tocht van Peru richting China was uiteraard bepaald niet zonder gevaren. Als je de eerste zin leest, voel je het al aankomen: die proviand gaat op en die wind gaat ongunstig draaien. Maar er was destijds nog een extra gevaar – ervan uitgaand dat het reisgezelschap in Nieuw-Atlantis Engels is. Engeland was namelijk in oorlog met Spanje, dat heerste over Peru. Hoe mooi Williaemson het ook heeft verzonnen, van ‘sukkelen’ lijkt me in ieder geval geen sprake.

Verborgen betekenissen

Ook al was zijn eigen land in oorlog met Spanje, Bacon lijkt met de openingszinnen van Nieuw-Atlantis te verwijzen naar de reis van Álvaro de Mendaña de Neira, nota bene een Spanjaard. Mendaña vertrok eveneens vanuit Peru en zette als eerste Europeaan voet aan wal op de Salomonseilanden. Hij koos die naam, die verwijst naar de rijke Bijbelse koning Salomo, vanwege de rijkdom die hij verwachtte op de eilanden aan te treffen (onterecht, zo bleek).

Gezien het genoemde tijdsbestek en de vaarrichting zou het eiland waarop het reisgenootschap van Nieuw-Atlantis strandt ergens in de buurt van de Salomonseilanden kunnen liggen. Salomo werd bewonderd door Bacon en komt ook ter sprake in de tekst. Ik denk dus dat Bacon hier een subtiele kritiek leverde op de oorlog tussen Engeland en Spanje. Beide naties werden verbonden door het christelijk geloof en christelijke landen zouden onderling geen oorlog moeten voeren.

Waarschijnlijk zit er nog een andere verwijzing in het begin van Nieuw-Atlantis. Het zijn ogenschijnlijk doorsneezinnen uit zeemansverhalen, maar ze vertonen veel gelijkenissen met enkele zinnen uit Ware verhalen van Lucianus. Net als in Nieuw-Atlantis zeilt er in Ware verhalen een groep reizigers uit Europa, langs de ‘Zuilen van Hercules,’ de rotsformaties bij de Straat van Gibraltar. Ze zijn op weg om het Tegencontintent te ontdekken, maar ook deze reizigers verdwalen in een storm op de oceaan, om vervolgens op een onbekend en bosrijk eiland te belanden.

Beide auteurs gebruiken topoi uit de reisliteratuur, maar waar bij Lucianus de boel uit de hand loopt – zijn personages verblijven zelfs even op de maan – blijft Bacon juist heel serieus. En terwijl Lucianus fictie gebruikt om beroemde denkers en hun filosofieën te bespotten, zette Bacon fictie in om zijn eigen wetenschappelijke en maatschappelijke ideeën onder de aandacht te brengen.

Wat op het eerste gezicht een doodgewoon begin is, blijkt bij nadere beschouwing dus een aantal zinnen vol verwijzingen en verborgen betekenissen. Dat geldt eigenlijk voor de gehele tekst van Nieuw-Atlantis. Daarom zijn we er nu, eeuwen later, nog steeds niet over uitgepraat.

Literatuur, niet omdat het moet

Zeggen dat een roman of schrijver verplicht moet worden is in. Herman Stevens schreef in NRC dat Vestdijk is vergeten (Nee, Vestdijk is geen dinosaurus in de letteren, 20/11). Coen Peppelenbos klaagde in Trouw dat Multatuli onbekend is op het vwo. Beiden opperden een gloednieuw plan: de verplichte leeslijst. Alsof alle hoop al is vergaan.

De slechtste reden om literatuur te lezen is ‘omdat het moet’. Wie heeft ooit onder dwang een schrijver of boek in zijn hart gesloten? En daar zijn we toch op uit? Genieten van de verhalen, proeven van de rijkdom van de taal, kennisnemen van de canon, je spiegelen aan en verplaatsen in personages, erover praten met vrienden: stuk voor stuk betere redenen.

Ikzelf ken Vestdijk nog niet. Als ik het opiniestuk van Stevens lees, weet ik nog steeds niet wat ik mis.

Max Havelaar las ik onlangs wel. Een prachtig boek: niet omdat het moet, maar om de bevlogen Havelaar, de (klein)geestige Droogstoppel, de eigenzinnige schrijfstijl, de literaire trucs, de humor, moraal en sfeer.

Als je constateert dat een schrijver dood is, vertel dan op z’n minst waarom hij of zij weer tot leven gewekt moet worden. Wie lezers wil enthousiasmeren heeft meer aan honing dan aan de stok.

Wandelen

Wandelen is een vaardigheid die iedere filosoof onder de knie zou moeten hebben. Het verschilt wezenlijk van hardlopen: geen haast, geen regels, geen competitie, geen finish. Het verschilt ook wezenlijk van lopen: dat is functioneel en doelgericht. Wandelen is een doel op zich, maar tevens ideaal voor het achterlaten van zorgen, verzetten van gedachten, overpeinzen van ideeën of in contact komen met de natuur. Geen wonder dus dat verschillende filosofen erover schreven.

De brief van Petrarca over zijn beklimming van de Mont Ventoux in 1336 geldt als een vroege voorloper van de wandelliteratuur, maar pas echt populair werd wandelen bij denkers als Rousseau en Nietzsche. Een van de beroemdste literair-filosofische teksten over wandelen komt van de hand van Henry David Thoreau. Met de toepasselijke titel ‘Walking’ is het stuk de weerslag van een lezing die hij meermaals hield en herschreef. In 1862, een jaar na Thoreaus overlijden, werd het gepubliceerd en het groeide uit tot een van zijn beroemdste essays.

Onlangs verscheen ‘Walking’ in Nederlandse vertaling van Edzard Krol onder de titel Wandelen. Op zoek naar de verloren natuur, met een voorwoord van Norbert Peeters een nawoord van Jelle Reumer. Een beknopt boekje, maar bepaald geen eenvoudige introductie voor wie wil beginnen met filosofisch wandelen. Het is eerder een goede kennismaking met het eigenzinnige werk van Thoreau.

De reputatie van Thoreau als denker wisselt sterk. Met onder meer Ralph Waldo Emerson en Walt Whitman maakte Thoreau deel uit van wat bekend kwam te staan als de Amerikaanse Renaissance, de beweging die de Amerikaanse literatuur op de kaart zette. Thoreaus idee van civil disobedience, burgerlijke ongehoorzaamheid, werd een inspiratiebron voor Tolstoj, Martin Luther King en Gandhi. Zijn hoofdwerk Walden is nog steeds een vast onderdeel in het Amerikaanse curriculum en geldt als een van de grote Amerikaanse klassiekers.

Toch wordt Thoreau ook geregeld bekritiseerd als slordige en hypocriete denker. Een paar jaar terug werd hij bijvoorbeeld gefileerd in een uitgebreid stuk in The New Yorker. De held van individualisme en wildernis leefde zelf in een soort stadspark, ontving geregeld bezoek, en zijn moeder en zusje brachten hem eten en schone was. Niet dat een filosoof dat per definitie zou moeten ontberen, maar voor iemand die onafhankelijkheid houdt voor het grootste goed, is het toch op zijn minst een beetje vreemd.

Wandelen weerspiegelt de goede en slechte kanten van Thoreau. Bij vlagen is de tekst wijdlopig, rommelig en vaag. Waar andere schrijvers vooral tonen wat een feest het is om te wandelen en de bijpassende vrijheid te ervaren, is Thoreau hier vooral pessimistisch en neemt hij anderen de maat. Hij bekritiseert samenleving en beschaving, want ‘verdedigers van de beschaving zijn er genoeg: de predikant, het schoolbestuur – en ook u hier allen aanwezig is dat toevertrouwd.’ En verderop stelt hij: ‘Niet ieder mens hoeft beschaafd te zijn.’ Politiek doet Thoreau af als slechts een ‘smal veldje in het landschap’, en als ‘niet meer dan de sigarenrook van een man’.

Ook literatuur moet eraan geloven: ‘De Engelse literatuur, van de tijd van de minstrelen tot die van de Lake Poets – inclusief Chaucer, Spenser, Milton en zelfs Shakespeare – ademt niet de frisheid van een originele wilde herkomst.’ Een boude stelling, die we goed in de context moeten zien: ook Emerson en Whitman zetten zich in woord af tegen de bekende – Europese – auteurs, maar waren zelf weldegelijk goed ingevoerd en kenden hun klassiekers.

Thoreau zet zich ook af tegen de technologische en wetenschappelijke ontwikkelingen van zijn tijd: ‘Er bestaat een Vereniging voor de Verspreiding van Nuttige Kennis. Kennis is macht, zo wordt er beweerd, u kent het wel. Maar ik ben ervan overtuigd dat er evenveel behoefte is aan een Vereniging voor de Verspreiding van Nuttige Onwetendheid.’ De vereniging waar Thoreau op doelt is de Society for the Diffusion of Useful Knowledge, een club ter bevordering van zelfonderricht en goedkope boeken voor de arbeidersklasse. De vereniging had ook een vestiging in Boston, waar nota bene Emerson nog een lezing gaf.

Wie met een hedendaagse blik Thoreaus uitspraak wil lezen als een kritiek op rendements- of nutsdenken, doet er goed aan om ook deze uitspraak in de context van die tijd te lezen. Het ‘kennis is macht’ waar hij tegen ageert is vaak toegeschreven aan Francis Bacon. Maar Bacon bedoelde met ‘kennis’ inzicht in de werking van de door God geschapen natuur, en met ‘macht’ de mogelijkheid om die dingen te verrijken. Onder de nuttige kennis waar Thoreau zich zo stellig tegen afzet vallen dus ook bijvoorbeeld medicijnen tegen de vreselijkste ziektes. Omdat Thoreau hier verder niets over zegt, blijft zijn wetenschapskritiek helaas gratuit.

Toch levert Thoreau ook kritiekpunten die vandaag de dag wél standhouden. Zo pleit hij tegen de inperking van al het groen in perceeltjes en tuintjes, en voor natuurbehoud en het waarderen van de schoonheid van een landschap. Ook keert hij zich tegen economisme en prestatiedrang. Thoreau ziet de beginselen ontstaan van onze hedendaagse onrustige en met zaken geobsedeerde samenleving, en zet daar iets wilds tegenover: wandelen in plaats van handelen.

Hoe moeilijk het is om aan die trend te ontsnappen, blijkt uit een wrange constatering van Norbert Peeters in zijn voorwoord. Want ondanks de waarschuwingen van Thoreau is ook het wandelen tegenwoordig opgeslokt door de economie van het toerisme, stelt Peeters. Er is een behoorlijke industrie rondom wandeluitrusting ontstaan, van ergonomisch verantwoorde schoenen tot en met uitgebreide reisgidsen en peperdure GPS-apparatuur. Voor het vrije en doelloze wandelen dat Thoreau voorstond, is dat alles in elk geval niet nodig.

Naast deze lof voor Thoreaus profetische gave, bevatten het voorwoord en nawoord eerlijke kritiek op Thoreau en tal van verwijzingen naar andere relevante denkers. Zelfs de binnenkant van het omslag is optimaal gebruikt: daarop staat een prachtige voorrede bij Thoreaus Walden, geschreven door zijn bewonderaar Frederik van Eeden. Zo is Wandelen al met al een mooie uitgave van een prikkelende klassieker.

De filosofie van Karl Jaspers

Er is een tv-optreden van Karl Jaspers bewaard gebleven waarin de gerenommeerde Duitse filosoof achterover leunend in zijn stoel, gewichtig en in een tempo dat past bij een heer op leeftijd, terugblikt op zijn leven. Hij herinnert zich de vakanties in zijn jeugd naar de Duitse Waddeneilanden, en dat hij daar, ’s avonds, aan de hand van zijn vader, voor het eerst de eindeloze zee zag en betoverd raakte:

De zee is – door haar constante verandering, altijd binnen de oneindige grotere orde – als een spiegel van het leven en van filosofie. Al het vaste, heerlijk geordende, het thuis voelen, de geborgenheid, dat is allemaal onontbeerlijk. Maar dat er ook iets anders is, de oneindigheid van de zee, dat is bevrijdend. Dat brengt ons tot waar de vastigheid eindigt, maar zonder dat we in het bodemloze verdrinken, in een eindeloze geheimzinnigheid.

De oneindigheid van de zee bevrijdt ons van iets waaraan we verbonden blijven en dat we heerlijk vinden: het ‘thuis voelen’ en ‘geborgen zijn’. Ze stijgt daarboven uit, en dit overstijgen dat is de aard van filosofie. Het kunnen uithouden dat er nergens een grond is, dat er op deze plek geen alles funderende bodem en nergens een ankerplaats is, dat is de ontstellende eigenheid van de zee.

Daarop volgt natuurlijk snel het besef: nee! zo is het niet met het leven. Dit is juist het overstijgende. De spiegel van wat we nodig hebben om door te dringen in dat wat verder gaat dan de eindige dingen waaraan we gebonden zijn.

Hier hebben we Jaspers’ filosofie in een notendop. Jaspers werd beïnvloed door Kant, die het onderscheid maakte tussen de wereld op zichzelf en de wereld zoals die zich aan ons voordoet en stelde dat wij in principe alleen kennis kunnen nemen van dat laatste, van ‘fenomenen’. Zo werd de vaste grond onder onze voeten weggeslagen en raakte iedere bodem of ankerplaats uit het zicht.

Sindsdien is het voor filosofen de vraag of er überhaupt iets is buiten of boven de fenomenen. Is er een god of iets transcendents, en is metafysica, een theorie over dat wat het fysische ontstijgt, mogelijk? Het antwoord dat Jaspers daarop gaf is het onderwerp van het onlangs verschenen Sporen van transcendentie van Jozef Waanders.

Waanders begint met een beknopte bespreking van de denkers die Jaspers beïnvloedden. Naast Kant waren dat volgens hem met name Kierkegaard en Nietzsche. Beide grootheden bogen zich over de vragen die Kant had opgeworpen. Het waren niet zozeer hun specifieke antwoorden, maar vooral hun kritische denken dat Jaspers beïnvloedde. Waanders parafraseert Jaspers:

[D]oor hun bijna onbegrensde wil tot waarachtigheid wordt immers zó kritisch bevraagd en genadeloos ontmaskerd, dat het gevaar bestaat dat er ondanks het hartstochtelijke en intensieve zoeken uiteindelijk niets gevonden wordt. Het is precies die bodemloosheid, dat verlies van vanzelfsprekendheid waarin Jaspers hun betekenis voor de moderniteit ziet liggen […]

Zijn eigen antwoord zoekt Jaspers in wat hij noemt een ‘wijsgerig geloof’, dat hij afzet tegen wetenschap en openbaringsgeloof. De wetenschap, die in Jaspers tijd volgens hem haast als een geloof werd vereerd, is van belang, maar kan altijd slechts een klein deel van de wereld kennen. Wetenschap richt zich op het fysische en kan dus geen metafysica opleveren of een levensdoel bepalen.

Met een anekdote over Galileo Galilei en Giordano Bruno laat Jaspers zien waaruit volgens hem het verschil bestaat tussen wetenschappelijke kennis en een wijsgerige overtuiging. Beide Renaissancedenkers kregen het aan de stok met de Kerk en zouden geëxecuteerd worden tenzij ze hun stellingen terug zouden trekken: Galilei dat de aarde rond de zon draaide; Bruno zijn theologische opvattingen. Galilei trok de stelling terug, maar Bruno weigerde en belandde op de brandstapel. ‘Giordano Bruno geloofde, terwijl Galilei wist’, zegt Jaspers. Zo is zijn wijsgerig geloof ook afhankelijk van de persoonlijke, innerlijke overtuiging.

Het geloof waar Jaspers op doelt is echter niet hetzelfde als het christelijke openbaringsgeloof. Er is volgens hem geen sprake van een persoonlijke God en we moeten de Bijbel niet zien als ware goddelijke openbaring die we letterlijk moeten nemen. In zo’n geloof is volgens Jaspers geen ruimte voor filosofie en geen ruimte voor de menselijke vrijheid.

Maar als wetenschap en het openbaringsgeloof niet de metafysica opleveren waar Jaspers op uit is, wat dan wel? Volgens hem zijn er twee wegen naar transcendentie: een oriëntatie op de wereld en een verheldering van existentie, oftewel het mens-zijn. Beide wegen zijn uiteindelijk doodlopend, maar daaruit leren we – net als bij wetenschap en openbaringsgeloof – iets over de juiste weg.

Als we nadenken over de wereld, blijft er altijd iets verborgen: denken veronderstelt het onderscheid tussen subject en object, maar het transcendente omvat per definitie beide en kan dus niet in zijn geheel tot fenomeen – oftewel object van een subject – gemaakt worden. Ook als we zelf ervaren wat het is om te zijn, blijft er altijd iets verborgen: ik ervaar namelijk nooit hoe het gehele zijn is, maar slechts mijn eigen zijn, tijdelijk en binnen de wereld.

Jaspers’ conclusie is dat we simpelweg nooit in staat zullen zijn om transcendentie te begrijpen of in woorden te vatten. Wel kunnen we volgens Jaspers een soort geheime tekenen van het transcendente ontwaren, die hij chiffren noemt. In van alles kunnen we ze aantreffen: in kunst, mythes, geschiedenis, de aanblik van de zee. Het zijn ‘sporen van transcendentie’ – aanwijzingen die erop duiden dat het transcendente moet bestaan, ook al kunnen we het niet begrijpen, hoewel we er toch altijd naar streven.

Hoe frustrerend deze openheid van Jaspers’ filosofie uiteindelijk ook is, ze zet de lezer nadrukkelijk aan tot filosoferen. Misschien is dat een van de redenen dat Jaspers’ werken opvallend genoeg nog steeds te vinden zijn in iedere kwaliteitsboekhandel in Nederland. Vooral Inleiding in de filosofie, Kleine leerschool van het filosofisch denken en Nietzsche en het christendom zijn verkrijgbare titels die raken aan dezelfde thema’s.

Het aardige van Sporen van transcendentie is dat het juist een aantal teksten van Jaspers behandelt die niet meer in de boekhandels te vinden zijn. Geen lichte kost, maar wel een gedegen introductie op deze intrigerende metafysica. Na een duik in Jaspers werk, zal de zee er in ieder geval nooit meer hetzelfde uitzien.

Is dit een mens

Als alle beschavingsvernis wordt afgepeld

Vernedering en vernietiging

Kattenverhaaltjes van de koning der Praagse letteren

Van V naar W

Duizelingen

Vernietiging, verval en vergankelijkheid

Wertach

Nareizen

Een vrouw in de wetenschap

De stralende wereld

Zoete wraak in fictie

Gestoord, verwaand en belachelijk

Het nut van literatuur

Inleven in een insect

De kracht van literaire fictie

Kuren in Davos

Hawinkels’ Toverberg

De slechtste vertaling van het jaar

Het geheim van de jury

Driessens Toverberg

De ideale vertaler

Vrij vertalen

Aan de rand van de bekende wereld

Verborgen betekenissen