
Harry Potter scheldt als een ouwe vent!
Ondertitelaars hebben het zwaar. Ze werden sowieso al niet royaal betaald voor hun werk. Een paar jaar terug was in het nieuws dat Netflix ondertitelaars 5,50 euro per minuut betaalt. Over het vertalen vanuit het Engels naar het Nederlands van een aflevering van 45 minuten doe je al snel 15 uur, zei een ondertitelaar. Snelle rekensom: dan krijg je dus 16,5 euro per uur, en daar moeten dan nog belasting en premies vanaf…
De verdere ontwikkeling van vertaalmachines zou ze in theorie kunnen helpen. Als vertalers daarmee meer vertaalwerk in dezelfde tijd zouden kunnen doen, krijgen ze de facto meer betaald per uur. In de praktijk leveren die machines echter niet altijd tijdwinst op – zoals literair vertaler Martin de Haan van de zomer in De Volkskrant (weer eens) liet zien. Maar goed, de machines worden steeds beter. En ook De Haan ziet het wel gebeuren dat vertaalmachines kunnen wedijveren met mensen.
Mensenwerk
Moeten we dat erg vinden? Het is sowieso slecht voor de ondertitelaar met liefde voor het vak. Maar is het voor de kijker erg? Nu valt het op als er fouten in de vertaling zitten die een mens nooit zou maken. Maar wat als vertaalmachines straks minder fouten maken, zelfs minder dan een mens? Dan heb je toch gewoon een betere vertaling?
Noem het sentimenteel of conservatief, maar intussen ben ik zelf zover dat ik menselijke foutjes voor lief neem. Sterker nog: ik ben gaan houden van bepaalde vertaalfoutjes. Nu gaan we het over Harry Potter hebben.
Krachttermen
Volgens mij was het als melige puber dat ik met vriend L opmerkte dat de ondertiteling van de Harry Potter-films soms een beetje gek was. Vooral in deel twee, De geheime kamer, wanneer Harry en Ron krachttermen gebruiken – en dat doen ze best braaf; vloeken hoor je ze sowieso niet doen. In het Engels zeggen ze voortdurend wicked, bloody hell en blimey.
Eerst even de vertaalmachines: als je die woorden zonder context invoert, krijg je van Google Translate ‘slecht, verdomde hel, verdorie’ en ook van DeepL: ‘slecht, verdomde hel, verdorie’. ‘Verdorie’ is niet slecht, maar ‘slecht’ is fout en ‘verdomde hel’ al helemaal.
De Auteursbond heeft een richtlijn voor ondertitelaars. Daarin lezen we onder het kopje ‘krachttermen’ dit advies:
Scheldwoorden en ruw taalgebruik komen in geschreven vorm harder aan dan in gesproken vorm. Daarom zwakken we het af. Woorden als ‘fuck’ en ‘shit’ zijn in het Nederlands ook zo ingeburgerd dat ze niet vertaald hoeven te worden.
Het zou dus veel makkelijker te vertalen zijn (en wat mij betreft ook geloofwaardiger) als Harry en Ron gewoon ‘fuck’ en ‘shit’ zouden zeggen. Zeker in de latere films, want zo praten jongeren van nu nou eenmaal. Maar goed, kinderfilm, ik snap het wel. (Ik bedoel: ‘–Fucking hel, Harry! –Shit, Ron!’, dat zou wel echt een andere sfeer opleveren.)
Potverkaatje!
Als vertaler zwak je dus doorgaans een beetje af. Maar wat is nou de Nederlandse vertaling geworden? Wicked is ‘onwijs’ of ‘ te gek’: dat is wat mij betreft op het randje. Maar bloody hell en blimey is ‘sodeknetter!’, ‘potverkaatje!’ of ‘godsammekrake!’. Harry Potter scheldt als een ouwe vent!
‘Sodeknetter’ is een versterkte vorm van ‘sode’ als in ‘sodemieter’, wat komt van ‘sodomieter’, een scheldwoord voor homoseksueel dat uiteindelijk is afgeleid van de stad Sodom. Nare bijklank voor zo’n suf woord. ‘Potverkaatje’ komt van ‘godver’ en dan zou ‘kaatje’ een ‘milde gevoelswaarde van de vloek tot uiting brengen’. En ‘Godsammekrake’ komt van ‘God zal me’, waaraan werkwoorden als ‘bewaren’, ‘verdommen’ of dus ‘krake(n)’ kunnen worden toegevoegd. Ook ‘gotsammekrakepitte’ schijnt voor te komen.
Goed fout
Dat is natuurlijk niet goed vertaald en niet geloofwaardig. Zo praten jongeren niet. Het klinkt als stoere taal van een hele tijd geleden – en dus niet meer zo heel stoer. Maar een vertaalmachine zou zo’n creatieve fout (vooralsnog) niet maken. ‘Slecht, verdomde hel, verdorie’ is niet grappig of interessant maar vlak.
Je kunt een vertaalmachine vast leren om gekkere woorden te kiezen. Ze worden gevoed met door mensen gemaakte teksten. Machines zouden in principe in staat moeten zijn om allerlei teksten na te bootsen en woorden of constructies in een vertaling te verwerken. De kans dat Netflix een vertaalmachine die opdracht zal geven, lijkt me echter klein. De meeste kijkers zullen ‘sodeknetter!’ vooral raar en fout vinden.
Maar schuilt er niet een zekere charme in? Het is een excentrieke krachtterm die je niet zomaar in de internetteksten vindt waarmee de huidige vertaalmachines worden gevoed. Je ziet dus dat er een mens over na heeft gedacht. Het is een menselijk foutje. En potverkaatje, is dat geen fijn idee?
• ‘Fouten in de ondertiteling op Netflix: “Het is echt een vak”’ – NOS, 14 juni 2019
• ‘AI kan de menselijke vertaler over bodig maken, maar waarom zouden we dat willen?’ – Martin de Haan in De Volkskrant, 4 juni 2024
• Sodeknetter, potverkaatje en godsammekrake in Vloeken van P.G.J. van Sterkenburg, 2001, via etymologiebank.nl
• Auteursbond richtlijnen ondertiteling