Walt Whitman

Walt Whitman en de kracht van gras

Via de poëzie van Walt Whitman kunnen we voor democratische inspiratie heus nog naar Amerika kijken.

Jan-Hendrik Bakker – De kracht van gras

Recensie voor Trouw
november 2024

Filosoof Jan-Hendrik Bakker schreef met De kracht van gras een doordenking van de opvattingen van Walt Whitman (1819-1892). In Nederland is Whitman nog altijd betrekkelijk onbekend en daar probeert Bakker verandering in te brengen. Bakker heeft al vele filosofische werken op zijn naam en put ook voor dit boek uit zijn achtergrond in de filosofie, psychologie en literatuur.

Bakker laat zien dat we voor democratische inspiratie nog steeds naar Amerika kunnen kijken. Misschien niet per se naar het heden, maar wel naar Whitman, die als journalist, essayist en vooral dichter de opkomst van de moderne samenleving van dichtbij meemaakte. Whitman geldt bovendien als de grondlegger van de Amerikaanse poëzie. Niet de minste dus.

Het thema

Bakker kiest ervoor om één vraag centraal te stellen: hoe ziet de verhouding tussen individu en samenleving eruit? En die keuze pakt goed uit. Hij brengt het beste in Whitman naar boven, bijvoorbeeld een even simpele als mooie metafoor. De democratische samenleving is volgens Whitman als een grasveld: ieder sprietje is weer anders, zoals ook iedere mens anders is.

Achter die op het oog eenvoudige vergelijking gaat een visioen voor de samenleving schuil, laat Bakker zien. In de kapitalistische samenleving die Whitman zag opkomen, is de mens meestal geen grasspriet, geen eigen persoon. Vaak worden we gereduceerd tot consument, politieke stem en intussen op internet zelfs tot clicks, likes en views. Die eenheden vormen samen geen veld van met elkaar verbonden en unieke grassprieten, maar eerder een kleurloze massa die gemakkelijk kan worden uitgebuit door grote bedrijven en populistische politici. 

Kenmerkende zin

Toch was Whitman minder pessimistisch over grote mensenmenigtes dan zijn tijdgenoten, schrijft Bakker: ‘In Whitmans visioenen is de massa geen homogene, aan zichzelf gelijke meute die zich willoos laat besturen door krachten van buitenaf, maar de verzameling van alle afzonderlijke mensen, met elk hun eigen geschiedenis, hun eigen dromen.’

Whitmans ideaal was de democratie. Daarmee bedoelde hij veel meer dan naar de stembus gaan. Voor hem was het eerder een manier van leven. De democratische samenleving die Whitman voor zich zag, was er een met veelvormige maar gelijkwaardige mensen die liefde hebben voor zichzelf, elkaar en de natuur.

Grote, hooggestemde woorden. Maar in een anekdote die Bakker aanhaalt, worden ze concreet en persoonlijk. In een tijd waarin de Verenigde Staten nog veel verdeelder waren dan nu – namelijk tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog – verzorgde Whitman als vrijwilliger gewonde soldaten. Toen Whitman een jongen die hij verzorgde hem zei dat hij bij de vijand hoorde, maakte dat voor Whitman niets uit en bleef hij hem dagelijks bezoeken. Liefde voor iedere mens dus, ongeacht het kamp waarvoor hij strijdt.

Redenen om dit boek niet te lezen

Wie een studie naar alleen Whitman wil, kan beter verder zoeken. Bakker bespreekt wel enkele belangrijke gedichten en essays, maar gaat vooral met ideeën van Whitman aan de slag. Daar knoopt hij allerlei andere denkers aan vast. We krijgen bijvoorbeeld een stoomcursus over het humanisme in de Renaissance en duiken zelfs even de neurologie in, om te leren wat zelfbewustzijn is. Ook verwacht Bakker van de lezer stevige voorkennis van filosofische begrippen.

Redenen om dit boek wel te lezen

Bakker keert wel steeds weer netjes terug bij Whitman en zijn verhaal is een samenhangend geheel. De lijnen die hij tussen Whitman en andere denkers trekt, zijn vaak overtuigend en prikkelend. Ze verrijken het lezen van Whitman beslist. Bovendien heeft Bakker een aangename verteltrant en een heldere schrijfstijl.

Aan het slot doet Bakker suggesties voor het naar de praktijk vertalen van Whitmans ideeën. Zo moet er in het onderwijs aandacht zijn voor vorming en persoonlijke ontwikkeling in plaats van alleen opleiding en prestaties. Daarnaast moeten linkse politici meer gaan doen voor sociale zekerheid en zou er een nieuw links handvest moeten komen. Ook zouden we openbare ontmoetingsplaatsen meer moeten koesteren.

Die ideeën neemt Bakker nadrukkelijk voor eigen rekening en hij wrijft ze Whitman niet aan. Ze laten goed zien welke kanten je tegenwoordig op kan met de gedachten en beelden van Whitman en hoe zijn gedichten vol levensvreugde, optimisme en liefde ons ook vandaag de dag nog kunnen inspireren.


Lees ook:

• Blogpost: Sprietjes en velden, de woorden van Walt Whitman