Literatuur ten tijde van Trump
Toen Walt Whitman zijn Leaves of Grass publiceerde, stond niet vast dat hij zou uitgroeien tot een van de grootste Amerikaanse dichters, met een vernieuwende blik op democratie. Zonder zijn naam op het titelblad en van zijn eigen geld liet hij in 1855 nog geen 800 exemplaren drukken van de dichtbundel die hem beroemd maakte. Leaves of Grass stond vol aanstootgevende, seksuele beelden: ‘I pour the stuff to start sons and daughters fit for these States, I press with slow rude muscle.’ Velen vonden het daarom obsceen, waardeloos en pretentieus.
In 1861 werd de nog prille Amerikaanse democratie geschokt door het uitbreken van de burgeroorlog. Whitman meldde zich aan als vrijwillige verpleger en maakte zo de gruwelijkheden van de oorlog van dichtbij mee. Vijf jaar later zag hij dat de Amerikanen na de oorlog de doden geen eer aan deden. Het idee van de Unie waarvoor men had gevochten, maakte plaats voor een verliefdheid op geld. Het was een periode van snelle industrialisering en het opkomende corporate capitalism. Whitman laakte de intellectuele leegte en het veronachtzamen van cultuur:
Never was there, perhaps, more hollowness at heart than at present, and here in the United States.
Welke rol konden gedichten, literatuur en kunst nog spelen in zo’n tijd? In het geestdriftige essay Democratic Vistas gaf Whitman een antwoord op die vraag. De literatuur moest niets minder teweeg brengen dan een revolutie in het bewustzijn en de geestelijke opvoeding van het Amerikaanse volk. Hij riep op tot nieuwe literatuur die niet langer het establishment bevestigde. De verhalen van Homerus vond Whitman prachtig, maar ze gingen over goddelijke koningen en voor hen was geen plaats in zijn ideaalbeeld van de Amerikaanse democratie.
Whitmans nieuwe ‘democratische literatuur’ betekende dat er serieuze aandacht moest komen voor de gewone man en vrouw. Er moest recht worden gedaan aan hun complexiteit en hun gevoelens en angsten. De literatuur moest laten zien dat mensen meer waren dan consumenten. Materialisme en koopzucht moesten vervangen worden door nieuwe woorden, symbolen en verhalen waaraan men zich kon vasthouden.
Literatuur kan helpen door de cultuur – het geheel van gewoontes en gebruiken – te veranderen. Whitman verstaat onder cultuur niet alleen expliciete uitingen in kunst en taal, maar ook alle voorkeuren, inzichten en dromen die leven in een samenleving. Cultuur vormt het alledaagse leven, vandaar dat literatuur zo’n cruciale rol krijgt toebedeeld. Ook de vaardigheden die we oefenen bij het lezen van literatuur zijn volgens Whitman belangrijk. Met kritisch lezen trainen we namelijk dezelfde eigenschappen die nodig zijn voor democratisch burgerschap: bevragen, beoordelen en zelfonderzoek.
Een geslaagd literair werk is voor Whitman geen volmaakt museumstuk om bewonderd te worden als een tijdloos toppunt uit de menselijke geschiedenis. Literatuur zit altijd vol ideeën en stemmen uit de tijd waarin ze is geschreven, waarmee we in gesprek moeten gaan. De confrontatie met die ideeën maakt literatuur waardevol. Literatuur moet de lezer dus aanzetten tot nadenken en het schrijven van een eigen boek, gedicht of essay.
Een geslaagd literair werk is voor Whitman geen volmaakt museumstuk om bewonderd te worden als een tijdloos toppunt uit de menselijke geschiedenis
Centraal in Whitmans democratie staan de literaire of maatschappelijke ontmoetingen met anderen. De verhouding tot mensen met een ander uiterlijk, andere overtuigingen en andere gewoontes is essentieel voor zelfontwikkeling. Probeer je voor te stellen hoe je je verhoudt tot ieder ander persoon in de samenleving, van de rijkste en machtigste tot de zelfkant van de maatschappij. Die ontmoetingen halen kwaliteiten in ons naar boven als flexibiliteit, het sluiten van compromissen en, niet in de laatste plaats, zelfreflectie. We moeten verschillen liefhebben; een behartigenswaardige leus in onze xenofobe tijd.
Whitman leert ons bovendien dat democratie meer is dan een vorm van bestuur. Als de democratie niet dieper in onze harten komt, zal haar kracht gebrekkig zijn en is haar groei twijfelachtig. Een actuele waarschuwing, nu veel Amerikanen hun politieke systeem ‘rigged’ en ‘broke’ noemen. We moeten ons echter niet cynisch afzijdig houden, maar juist krachtig engageren en werken aan democratie voorbij geld, roem en macht.