De Nederlandse doorbraak van Aldo Leopold
Deze bespreking van ‘Denken als een berg’ van Aldo Leopold, vertaald door Joris Capenbergs, schreef ik in februari 2025 voor Trouw.
De auteur
De Amerikaanse bosbeheerder en natuurliefhebber, hoogleraar en schrijver Aldo Leopold (1887-1948) schreef met kennis en liefde over de wildernis en dacht er bovendien over na, wat resulteerde in teksten vol natuur en filosofie.
Zijn bekendste boek is A Sand County Almanac. Het verscheen postuum en geldt intussen als klassieker in de natuurliteratuur en basisboek van de milieu-ethiek. Nu is het mooi vertaald door Joris Capenberghs onder de titel Denken als een berg.
Waarom Leopold niet eerder naar het Nederlands is vertaald, is een raadsel. Misschien komt het doordat we hier geen grote wildernis met bergen hebben. Weinig Nederlanders zullen dag in, dag uit kunnen rondzwerven en genieten van het natuurgebeuren, zoals Leopold dat kon op zijn eigen landgoed in Wisconsin. Toch heeft Leopold voor zelfs de meest stadse Nederlander veel te bieden.
Het thema
Om te beginnen is het gewoon heerlijk wegdromen bij alle natuurbeschrijvingen. Leopold start met de seizoenen op zijn land: een stinkdier ontwaakt uit zijn winterslaap en sleept zijn buikje door de sneeuw; vogels komen en gaan; boompjes groeien op. Misschien een tikje zoetsappig soms, maar we lezen ook over het afschieten van ganzen, verwoestingen door overstroming en het uitroeien van inheemse flora. En Leopold geeft een weergaloze beschrijving van het omzagen van een oude eik.
Dan is er zijn blik. Leopold levert tedere, literaire natuurbeschrijvingen, zelfs van de kleinste diertjes en onaanzienlijkste bloemen. Hij benadrukt bijvoorbeeld hoe lang een plant ergens al groeit en welk gevoel het hem geeft, en houdt geen wetenschappelijk college of algemene geschiedenisles. Voor zulke opmerkzaamheid heb je geen bergen nodig. Die kun je ook hier in de achtertuin, het stadspark of in de weilanden oefenen.
Het grote belang van zo’n blik spreekt uit een terloops zinnetje: ‘We rouwen alleen om wat we begrijpen of weten’. Met andere woorden: wie niet goed kijkt naar de natuur, er niets bij voelt en er niets over weet, zal ook niets geven om al de bijen en bloemen die zijn gesneuveld in de huidige biodiversiteitscrisis.
Kenmerkende zinnen
Zelfs rouwen om uitgestorven soorten kon Leopold trouwens goed. Neem dit stukje bij de onthulling van een monument voor de trekduif: ‘De trekduif was een biologische storm. Hij was de bliksem die tussen twee tegengestelde polen van ondraaglijke intensiteit ontvlamde: de overvloed van het land en de mateloze zuurstof in de lucht. Elk jaar raasde hij als een wervelwind over het continent, verzwolg de rijkdom aan vruchten van bossen en velden en verbrandde ze in een zwervende explosie van leven.’
Redenen om dit boek te lezen
Een van de mooie ideeën van Leopold geeft hij in een verhaal over de wolvenjacht. Als jongeling schoot hij ooit een wolvin en vervolgens zag hij het ‘helgroene vuur in haar ogen uitdoven’. Hij dacht dat hij de lokale hertenpopulatie een dienst had bewezen met de jacht, maar besefte toen dat hij fout zat. Geen wolf betekent namelijk een overdaad aan herten die alles kaalvreten, en zo raakt het hele ecosysteem verstoord. We moeten dus niet denken als een jager, een wolf, een hert of een boom, maar proberen het geheel te zien: ‘denken als een berg’.
Leopold eindigt met een aanzet voor een milieu-ethiek: normen voor een goede omgang met onze leefomgeving. Zo’n ethiek ontbrak destijds nog en is nu extra relevant door Trump, een felle tegenstander van milieubescherming, die van plan is om onder de slogan ‘drill, baby, drill’ het land te plunderen. Net wat we volgens de milieu-ethiek níét moeten doen. Leopolds kritiek op kortzichtig nutsdenken, versnippering van natuurgebieden en intensieve landbouw en veeteelt snijdt nog altijd hout.
Tot slot bevat deze uitgave een goed voorwoord van hoogleraar filosofie Johan Braeckman. We leren over de inspirators en invloed van Leopold, en bijvoorbeeld hoe die met eigen ogen in het Duitsland van de jaren dertig het natuurbeheer de verkeerde kant op zag gaan door het nationaalsocialisme.
In het nawoord benadrukt hoogleraar gedragsecologie en natuurbehoud Hans Van Dyck dat natuurcontact de intellectuele ontwikkeling stimuleert en de gezondheid bevordert. Dus: lezen dit boek en dan hup, naar buiten!
Lees ook:
• Blogpost over bewegende bomen bij Tolkien, Shakespeare en Holberg
• Blogpost over victoriaanse varens en seks