
De bewegende bomen van
Tolkien, Shakespeare en Holberg
Deszelfs aart en inborst naauwkeurig nagespeurt, en deszelfs zeden onderzogt hebbende, hebben wij hetzelve van een redelijk goed begrip en van een zeer vaardige bevattinge gevonden; dog van zulk een verkeerd oordeel, dat, vermits deszelfs verstand al te vlug is, het naauwlijks onder de redelijke schepzelen gerekent, laat staan tot eenige bediening van gewigt, behoort toegelaten te worden.
– Ludvig Holberg, vertaald door Ottho en Pieter van Thol
Eerder stipte ik al aan hoe fijn het is als je van het ene boek in het andere boek rolt. Zo rolde ik onlangs van een eigenaardige vergeten utopie naar Tolkien en toen verder naar Macbeth. Eén opvallend idee verbindt die teksten met elkaar: het idee van bewegende bomen en hun specifieke levensopvatting.
Bomentaal van Tolkien
‘Do not be hasty, that is my motto’, zegt Treebeard in The Lord of the Rings van Tolkien. Wees niet overhaast. Treebeard, of Boombaard in de vertaling van Max Schuchart, is een Ent, een eeuwenoud boomachtig wezen. Hij vindt Merijn en Pepijn, de twee hobbits die hij tegenkomt, maar haastige luitjes.
Dat een oeroude boomachtige trol bezwaar maakt tegen haast, vind ik een mooi bedenksel van Tolkien. Bomen groeien langzamer en leven langer dan mensen, dus als ze bewustzijn zouden hebben, zou hun tijdsbeleving ook wel anders zijn dan die van ons.
Tolkien, hoogleraar taalkunde van beroep, kon het ook niet laten de Ents ook een eigen taal te geven, of althans een indruk van een taal. Hij noemt het in een van de appendices een taal die volkomen verschilt van alle andere: ‘traag, sonoor, opeengehoopt, herhalend, in feite langdradig. Boombaard vertelt de hobbits:
Het Oud-Ents is een mooie taal, maar het duurt heel lang om er iets in te zeggen, want we zeggen er niets in, tenzij het de moeite waard is om er lang over te doen om het te zeggen, en naar te luisteren
Om een idee te geven: het woord ‘heuvel’ vindt Boombaard veel te haastig voor iets dat al zo lang in de wereld staat. In het Ents is het a-lalla-lalla-rumba-kamanda-lind-or-burumë. Het is het enige woord Ents dat Tolkien geeft, en volgens Boombaard is zelfs dit nog maar een deel van het hele woord. Eigennamen, vertelt Boombaard ook, zijn in het Oud-Ents in feite een korte samenvatting van de gebeurtenissen die iemand heeft meegemaakt; aangezien Boombaard heel oud is, is zijn naam net een heel verhaal.
We maken ook mee dat meerdere Enten, ieder lijkend op een andere boomsoort, bijeen komen voor overleg:
De Enten begonnen langzaam te mompelen: eerst deed er één mee en toen een ander, tot zij alle samen in een lang stijgend en dalend ritme zongen, dan weer luider aan de ene kant van de kring, dan weer wegstervend daar en luid aanzwellend aan de andere kant. Hoewel hij geen van de woorden kon opvangen of verstaan – hij veronderstelde dat de taal Ents was – vond Pepijn het geluid eerst erg prettig om naar te luisteren, maar langzaamaan verslapte zijn aandacht. Na lange tijd (en er was nog geen teken dat het lied ten einde liep), vroeg hij zich af, aangezien het Ents een ‘niet-haastige taal’ was, of ze verder waren gekomen dan Goedemorgen; en als Boombaard appel hield, hoeveel dagen het zou duren om al hun namen te zingen.’
Een van de Enten heeft als bijnaam ‘Vlugstraal’ omdat hij ooit ‘ja’ zei tegen een oudere Ent voordat die zijn vraag had beëindigd.
Bomen van Shakespeare
In het eerste toneel van het vierde bedrijf van Macbeth, Shakespeares tragedie, roepen drie weyard sisters, drie heksen geestverschijningen op die Macbeth op raadselachtige wijze de toekomst voorspellen. De derde verschijning, een gekroond kind met een boom in de hand, zegt:
Wees moedig als een leeuw, trots, onversaagd,
Wie u ook tergt, of woedt, of oproep waagt.
Niet eerder wordt Macbeth verslagen, dan
’t Groot Birnamwoud naar ’t hoge Dunsinan
Tegen zijn vesting oprukt.
Het stelt Macbeth gerust, want bomen die bewegen en vechten, dat zal nooit gebeuren. Maar aan het eind van het stuk gebeurt dat natuurlijk toch. Alhoewel, het vijandelijke leger besluit de bomen van het Birnamwoud te kappen en de takken te gebruiken ter verhulling van de grootte van het leger. Met andere woorden, er is geen sprake van echt bewegende bomen.
De zogenaamd bewegende bomen uit Macbeth waren evengoed een inspiratiebron voor Tolkien. In een brief aan W.H. Auden schreef hij: ‘Hun rol in het verhaal is denk ik te danken aan de grote teleurstelling die ik op school voelde door Shakespeares armoedige inzet van het oprukken van het Groot Birnamwoud. Daardoor wilde ik een decor scheppen waarin bomen daadwerkelijk ten strijde trekken.’
In een filmpje waarin Tolkien als beroemd auteur rondwandelt op de campus van Oxford, zegt hij nog dat hij zich altijd tot bomen voelde aangetrokken. In al zijn werken zijn er dus bomen te vinden. Misschien wel vanuit het verlangen om met ze te praten of uit te vinden hoe zij de dingen ervaren.
Maar naast Macbeth en Tolkiens eigen liefde voor bomen, is er waarschijnlijk nog een inspiratiebron voor Tolkiens pratende bomen – een die overeenkomsten vertoont precies op het punt waarop ik die Enten zo leuk vind.
De utopie van Holberg
Een van de aardigste dingen aan mijn werk bij het Nexus Instituut is dat ik steeds weer nieuwe schrijvers en teksten blijf ontdekken. In de komende editie van Nexus verwijst een van de auteurs naar een wonderlijk verhaal uit de achttiende eeuw.
De onderaardsche reis van Klaas Klim: behelzende eene nieuwe beschryving van den aardkloot, benevens de historie der vyfde, tot nog toe onbekende, monarchy van de Noors-Deense schrijver-filosoof Ludvig Holberg was in zijn tijd meteen enorm populair. Het verscheen in 1741 voor het eerst in het Latijn, maar algauw werd het vertaald naar het Deens, Duits, Frans, Engels en Nederlands.
Het is een utopisch verhaal waarin Klaas Klim via een bergspleet terechtkomt in het binnenste van de aarde. De aarde blijkt hol te zijn. In die holte is een heel nieuwe planeet, genaamd Nazar, met een eigen zon en verschillende rijken en volkeren. Ook aan de binnenkant van het aardoppervlak, het ‘Firmament’, zijn meerdere koninkrijken. Klim maakt, een beetje zoals Gulliver in Swifts De reizen van Gulliver, een reis langs alle koninkrijken, om uiteindelijk weer terug te keren op aarde.
Bewegende bomen
Het eerste koninkrijk waarin Klim belandt is meteen het rijk van de bewegende, denkende en pratende bomen. Klim wordt beetgepakt door een boom, meegenomen naar de koning der bomen, beoordeeld en ingezet als een soort postbode. Hier het stukje waar onze zin in voorkomt:
Niet willende in gebreke blijven om uwer Doorlugtigheids bevel op te volgen, zenden wij uwe Doorlugtigheid hier nevens toe het schepsel dat onlangs tot ons uit een andere waereld is overgebragt, en zig zelven een mensch noemt; na dat wij het zelve, met alle zorgen naarstigheid, in ons School hebben doen onderwijzen. Deszelfs aart en inborst naauwkeurig nagespeurt, en deszelfs zeden onderzogt hebbende, hebben wij hetzelve van een redelijk goed begrip en van een zeer vaardige bevattinge gevonden; dog van zulk een verkeerd oordeel, dat, vermits deszelfs verstand al te vlug is, het naauwlijks onder de redelijke schepzelen gerekent, laat staan tot eenige bediening van gewigt, behoort toegelaten te worden. Vermits het egter door de gezwindheid zijner voeten ons alle te boven gaat, zal het zeer bekwaam wezen om de bedieninge van Postlooper van ’t Hof met lof te komen bekleeden.
De bomen van Holberg maken dus, net als die van Tolkien, bezwaar tegen haast. Ze noemen Klim verderop spottend ‘Scabba’, ‘gaauwert’, en vinden hem roekeloos, dwaas en haastig. Ik heb er geen bewijs voor kunnen vinden, maar de overeenkomsten tussen de bomen van Holberg en die van Tolkien zijn zo opvallend, dat ik denk dat Tolkien toch op een of andere manier moet hebben afgeweten van het verhaal van Klaas Klim.
Langzaam lezen
Het stukje dat ik citeerde is niet bepaald hedendaags Nederlands. Je moet het zeker twee keer rustig lezen om te begrijpen wat er nu eigenlijk staat. Het gehele verhaal in achttiende-eeuws Nederlands lezen is vermoeiend; de negentiende-eeuwse Engelse vertaling is prima te doen. (Daarin heet Klim trouwens geen Klaas maar Niels – met ‘Nicolai’ kun je beide kanten op.)
Je kunt onze zin misschien vertalen of parafraseren als: we hebben de aard en inborst van dit wezen goed bestudeerd en zijn zeden onderzocht, en het lijkt ons een best intelligent iemand met bewustzijn, maar omdat hij veel te vlug denkt, oordeelt hij verkeerd, dus kun je bijna niet spreken van een redelijk wezen.
In mijn parafrase gaat een boel verloren. Het meest opvallend zijn misschien wel de spelling – aart, nagespeurt, naauwkeurig, dog, onderzogt, schepzelen, enzovoort – en de archaïsche woorden – deszelfs (zijn), bevattinge (bevattingsvermogen), vermits (daar, omdat) en misschien ook ‘bediening’ (ambt).
Dat zijn leuke details, maar het mooist aan onze zin vind ik toch de wat ingewikkelde constructie en de lengte. Want daardoor word je gedwongen om de zin langzaam te lezen. En past dat niet perfect bij het oordeel van de bomen dat Klim ‘al te vlug van verstand’ is en dat haastige spoed zelden goed is?
• The Two Towers – J.R.R. Tolkien, Allen & Unwin, 1954 / Harper Collins, 2007.
• In de ban van de ring – J.R.R. Tolkien, vertaald door Max Schuchart, 1957/2003.
• Brief van Tolkien aan Auden, 7 juni 1995, te lezen via het Tolkien Estate.
• Tolkien in Oxford, BBC, 1968.
• Niels Klim’s Journey under the Ground – Holberg, vertaald door John Gierlow, 1845, via Project Gutenberg.
• De onderaardsche reis van Klaas Klim – Ludvig Holberg, vertaald door Ottho en Pieter van Thol 1744/1778, via Project Gutenberg.