Paul Lynch

Paul Lynch: de beklemmendste zin uit een beklemmend boek

Paul Lynch schreef met Song Prophet – het is al veel gezegd – een enorm beklemmend boek. De schrijfstijl draagt bij aan die beklemming.

De beklemmendste zin uit een beklemmend boek

Eerst wat chagrijn van me afschrijven. Prophet Song van Paul Lynch is behoorlijk opgehemeld. Het boek werd bekroond met de Booker Prize 2023, het werd een bestseller en de internationale en vaderlandse pers was lovend. Van hetzelfde niveau als Orwell en Atwood, staat op de achterflap van mijn Engelse editie. 

Nou, dat is het bij lange na niet, wat mij betreft. Het boek gaat over Eilish Stack die haar gezin en leven probeert te redden terwijl Ierland in rap tempo vervalt tot een militaire dictatuur. Hoe het zover heeft kunnen komen? We lezen er niks over en de personages vragen het zich geen moment af. In plaats daarvan ervaren we hoe beklemmend de ontwikkelingen zijn en hoe de gewapende strijd tussen de staat en de rebellen Eilish steeds verder in het nauw drijft. 

Het gaat dus vooral om de gevoelens, die vanaf de eerste zin worden aangezet met poëtisch bedoelde sfeerschetsen over duisternis en clichésymbolen als donkere bomen en spulletjes op zolder die doen terugdenken aan vroeger. Het begint met duisternis en dat gaat maar door. Geen vondsten als newspeak of Big Brother. Eigenlijk is het zelfs geen echte waarschuwing: we weten niet hoe dit regime heeft kunnen ontstaan, dus al helemaal niet hoe we zoiets zouden moeten voorkomen. 

Maar. Lynch heeft in interviews gezegd dat hij zelf niks wil weten van vergelijkingen met Orwell en Atwood, en dat hij helemaal geen politieke roman heeft geschreven maar een kitchen sink drama. En het is onmiskenbaar goed geschreven. Het is beklemmend. Het is aangrijpend. Zeker als je bedenkt dat Lynch zich baseerde op werkelijke ervaringen van vrouwen in onze huidige wereld.

Beklemmend tot in de stijl

Lynch’ stijl is opvallend. Hij kiest ervoor het verhaal in de tegenwoordige tijd te vertellen. Een keuze die goed uitpakt, want daardoor zitten we er als lezer bovenop. Het consequent volhouden van de tegenwoordige tijd voelt ook een beetje beklemmend. Lynch gebruikt geen aanhalingstekens voor de directe rede, wat desoriënterend werkt. Tikje irritant soms, maar het past wel.

Het beste aan de schrijfstijl van Lynch vind ik dat hij enorm lange zinnen kan schrijven zonder vaart te verliezen. Sterker nog, juist doordat de zinnen vaak zo lang zijn komt er snelheid in. Daardoor krijg je niet alleen door de inhoud van het verhaal, maar ook door de stijl een opgejaagd gevoel van dit boek.

Momenten van menselijkheid

Lynch is ook goed in het formuleren van krachtige inzichten. Hier moet ik mijn chagrijnig zelf een beetje terugduwen, want niet het hele boek is gericht op gevoel. Of althans, via die gevoelens probeert Lynch ons volgens mij een aantal inzichten te geven, inzichten die blijven hangen.

Twee van die inzichten springen eruit. Het eerste is dat waanzin eruitziet als een moeder die probeert thuis te komen bij haar kinderen. Wat mij betreft is dat de kern van het boek: dat er mensen zijn die daadwerkelijk de ellende moeten ondergaan die Eilish overkomt in dit boek, is waanzinnig. En dat beseft een jonge rebel als hij de waanzin en wanhoop in Eilish’ ogen ziet:

‘Ze heeft geen brief of ID voor de rebellensoldaat die de wacht houdt en ze probeert het uit te leggen, ze kan het gezicht achter de zaklamp niet zien, hij klinkt te jong om het te begrijpen, te jong om de wereld te kennen voorbij zwart-wit en regimentsbevelen, hij laat de lamp zakken naar haar bebloede voeten en kijkt weer in haar ogen alsof hij zich afvraagt hoe waanzin eruitziet, zo ziet het eruit, niet als mensen die met hun armen zwaaien en tegen de goden schreeuwen, maar een moeder die probeert thuis te komen bij haar kinderen.’

Mooi aan deze zin (het is er maar één: 98 woorden) is dat we beide perspectieven zien: eerst haar inschatting van hem, dan de zijne van haar. De soldaat lijkt haar wanhoop weldegelijk te begrijpen en vraagt zijn superieur erbij, die Eilish vervolgens zelfs naar huis brengt.

Het zijn denk ik dit soort betrekkelijk kleine momenten van mededogen en menselijkheid in barre omstandigheden waartoe verhalen als Prophet Song ons aansporen.

Is vertrekken een keuze?

Het tweede inzicht is dat het enorm moeilijk is om je vertrouwde omgeving achter te laten. Omdat wij een dystopisch boek zitten te lezen, weten we dat je je zo snel mogelijk uit de voeten moet maken als zich een totalitair regime begint te vormen. Maar Eilish vertrouwt aanvankelijk op de rechtsstaat en daarna (spoiler) blijft ze hopen op de terugkeer van haar door het regime opgepakte man en van haar naar het rebellenleger gevluchte oudste zoon.

Vlucht dan, ga dan gauw naar het buitenland! Maar, zo ontdek je gedurende het verhaal, dat punt is al voor het boek begint voorbij. Als het überhaupt al een serieuze optie was. Want probeer je maar eens voor te stellen dat je nu direct je huis en land moet verlaten, uit vrees voor een regime dat zich stapje voor stapje naar totalitarisme beweegt…

Zelfs al wordt je gewaarschuwd, zelfs al weet je beter, zelfs al wordt je geholpen door anderen, dat doe je niet zomaar. En Lynch vat dat zo:

‘[Ze] denkt aan iets wat haar zus heeft gezegd, haar zelfingenomen stem aan de telefoon, geschiedenis is een stille kroniek van mensen die niet wisten wanneer ze moesten weggaan, die uitspraak klopt natuurlijk niet […] Geschiedenis is een stil verslag van mensen die niet weg konden, het is een verslag van hen die geen keus hadden, je kunt niet weggaan als je nergens heen kunt en geen middelen hebt om ergens heen te gaan, je kunt niet weg als je kinderen geen paspoort kunnen krijgen, kunt niet weg als je met je voeten in de aarde geworteld bent en je voeten moet losscheuren om weg te gaan.’

De beklemmendste zin

Het hoogtepunt van het boek is tegelijk het dieptepunt, en vermoedelijk het ergste wat Eilish overkomt. Ik heb de zin dit keer niet bovenaan gezet, want hij bevat een flinke spoiler, dus wie het boek nog moet lezen, kan hier beter stoppen.

Tegen het eind van het boek is Bailey, het middelste zoontje van Eilish, met een hoop moeite voor behandeling aan een scherfwond naar het ziekenhuis gebracht. De volgende dag is Bailey plots verdwenen. Eilish gaat wanhopig naar hem op zoek en wordt meegevoerd naar een aparte afdeling in het ziekenhuis – tot we bij onze zin komen.

De zin heeft alle stijlkenmerken die we al hebben benoemd: hij is 208 woorden lang, maar snelt voort en bevat geen aanhalingstekens. Liefst 42 werkwoorden, als ik goed tel. En de terugkerende herhaling van wat Eilish als een bezwering fluistert… heel heftig. Als we dan de stroom van ellende hebben gehad, landen we bij een kort en ontroerend zinnetje. Dit is heel knap geschreven:

‘Ze knielt voor de lijkzak van het volgende lichaam en fluistert dat is niet mijn zoon, gaat van lichaam naar lichaam, ziet hoe het regime zijn stempel heeft gedrukt op elk gezicht en elke hals, merkt dat moord naar ontsmettingsmiddel ruikt, en telkens fluistert de mond: dat is niet mijn zoon, de mond fluistert het telkens weer: dat is niet mijn zoon, dat is niet mijn zoon, dat is niet mijn zoon, dat is niet mijn zoon, en ze kijkt naar de bewaarder die op zijn pols kijkt hoe laat het is en ze ritst weer een zak open en zegt: dat is niet mijn zoon nog voordat ze het gezicht zelfs maar heeft geregistreerd, dat is niet mijn zoon, dat is niet mijn zoon, dat is niet mijn zoon, dat is niet mijn zoon, ziet dan het gezicht van Bailey, sereen gebroken, de huid ruikt naar chloor, en wat in haar binnenste opgekropt zat breekt, zodat een ellendige jammerkreet uit haar lichaam ontsnapt en ze neemt zijn gezicht in haar handen, kijkt naar het gezicht van het dode kind en ziet alleen het levende kind, en ze wenst dat zij in plaats van hem kon sterven, streelt over het donzige gezicht, het haar nog nat van bloed. Ze fluistert: mijn mooie kind, wat hebben ze met je gedaan?’


Prophet Song – Paul Lynch, Oneworld, 2023.
Lied van de profeet – Paul Lynch, vert. Tjadine Stheeman en Lidwien Biekmann, Prometheus 2024.
Interview met Lynch in NRC, april 2024.

Lees ook: