Joyce

James Joyce: Hoe geef je een sidderend scholiertje een flink pak slaag?

Joyce beschreef een uiterst pijnlijk en meelijwekkend gebeuren, aangrijpend voor het overgrote deel door de schrijfstijl.

Hoe geef je een sidderend scholiertje
een flink pak slaag?

A hot burning stinging tingling blow like the loud crack of a broken stick made his trembling hand crumple together like a leaf in the fire: and at the sound and the pain scalding tears were driven into his eyes.

Een gloeiende brandende stekende tintelende slag als het harde kraken van een gebroken stok deed zijn trillende hand ineenschrompelen als een blad in het vuur: en op het geluid en de pijn welden hete tranen op naar zijn ogen.

James Joyce, vertaald door Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes

Het hoogtepunt van het eerste hoofdstuk van A Portrait of the Artist as Young Man van James Joyce is wat mij betreft een scène waarin hoofdpersoon Stephen Dedalus wordt gestraft. Het dieptepunt eigenlijk, want het is niet alleen een onverdiende straf, maar zelfs een lijfstraf. Een uiterst pijnlijk en meelijwekkend gebeuren. 

Dat deze scène zo aangrijpend is, komt voor het overgrote deel door de schrijfstijl van Joyce. Natuurlijk, een lijfstraf meemaken is op zich al niet leuk, maar de manier waarop Joyce hem hier beschrijft… au!

Gepets van cricketbats

Stephen zit op Clongowes Wood College, een jezuïtische kostschool iets buiten Dublin, en ligt niet lekker in de groep. Hij is omvergereden door iemand op een racefiets, waardoor zijn bril stuk is gegaan. Iets later zijn een paar jongens betrapt op… ja, wat eigenlijk? Stephen snapt het niet precies, maar een paar jongens zijn op de plee betrapt op smugging, ‘rotzooien’ met elkaar. Daarvoor zullen ze worden afgeranseld.

De klasgenootjes van Stephen bespreken het en stellen zich voor hoe de afranseling zal gaan. Vanaf de sportvelden horen ze:

‘[…] van her en der kwamen de klanken van de cricketbats door de zachte grijze lucht. Ze zeiden: pik, pak, pok, puk: als druppels water in een fontein die langzaam in het boordevolle bekken vallen.’

Terwijl ze de aankomende afranseling bespreken, klinkt precies op het moment dat ze een beetje bang worden:

‘[…] in de stilte van de zachte grijze lucht van her en der de cricketbats: pok. Dat was een geluid dat je kon horen maar als je werd geraakt zou je pijn voelen.’

Met andere woorden, het perfect getimede achtergrondgeluid van de cricketbats is een voorafspiegeling van de afranseling en dat maakt de jongetjes allemaal bevreesd. Prachtig gedaan door Joyce. Hij bouwt het langzaam en sfeervol op.

De pandybat

De jongens gaan naar binnen en als de klas aan het werk is tijdens Latijn, komt studieprefect pater Dolan binnen. Pater Dolan vraagt twee van Stephens klasgenootjes het Latijnse woord mare te verbuigen. Als de ene stokt bij het meervoud, beweert de andere, genaamd Flemming, onterecht dat mare helemaal geen meervoud kent, waarop de pater in woede ontsteekt.

(Joyce legt het zelf niet uit, maar voor degenen die net als ik nog wel eens een nachtmerrie over het eindexamen Latijn heeft: nominatief meervoud van mare is maria. Bepaald niet zomaar een woordje dus dat Joyce de pater laat kiezen.)

Goed, de pater is dus woest. Flemming moet gaan staan, armen vooruitgestrekt, handpalmen omhoog en krijgt een flinke pets met de pandybat. Een pandybat, de ‘plak’ in Nederlands, is een houten plankje speciaal voor dit soort lijfstraffen op school. Van de cricketbat naar de pandybat dus. En de jongens krimpen angstig ineen van het geluid van de zes petsen die Flemming incasseert.

Dan valt het oog van pater Dolan op Stephen. De pater vraag hem hoe hij heet en waarom hij niet zit te schrijven. Dolan wil Stephens verklaring dat zijn bril kapot is en dat hij daarom van de leraar Latijn niet hoeft te lezen en schrijven niet geloven. Onrechtvaardig, maar dan is ook onze arme Stephen aan de beurt voor straf.

De straf

Joyce laat de tijd nu nog verder vertragen en geeft een gedetailleerde beschrijving. Let maar op: de studieprefect strekt Stephens vingers zelfs nog eventjes goed, een detail waaruit het sadisme van pater Dolan spreekt.

In de vertaling van Bindervoet en Henkes lezen we dit (mijn onderstrepingen):

Stephen deed zijn ogen dicht en stak zijn bevende hand uit met de handpalm naar boven. Hij voelde hoe de studieprefect hem even bij de vingers aanraakte om hem te strekken en toen het suizen van de mouw van de soutane terwijl de plak omhoog ging voor de klap. Een gloeiende brandende stekende tintelende slag als het harde kraken van een gebroken stok deed zijn trillende hand ineenschrompelen als een blad in het vuur: en op het geluid en de pijn welden hete tranen op naar zijn ogen. Zijn hele lichaam trilde van angst, zijn arm trilde en zijn verschrompelde brandende lijkbleke hand trilde als een los blad in de lucht. Er sprong een kreet op naar zijn lippen, een smeekbede om te mogen gaan. Maar hoewel de tranen achter zijn ogen brandden en zijn ledematen sidderden van angst en pijn bedwong hij zijn hete tranen en de kreet die zijn keel verzengde.

– Andere hand! schreeuwde de studieprefect.

Stephen trok zijn verminkte en sidderende rechterarm terug en stak zijn linkerhand uit. De soutanemouw suisde weer terwijl de plak omhoog ging en een hard krakend geluid en een felle krankzinnige tintelende brandende pijn deden zijn hand met de palmen en vingers tot een lijkbleke sidderende massa ineenkrimpen. Het verzengende water barstte los uit zijn ogen en, brandend van schaamte en kwelling en vrees, trok hij zijn trillende arm in doodsangst terug en barstte uit in een jammerkreet van pijn. Zijn lichaam trilde verlamd van schrik en beschaamd en woedend voelde hij de verzengende kreet uit zijn keel komen en de verzengende tranen uit zijn ogen vallen en over zijn opvlammende wangen biggelen.

Klappen met stijl

Waarom werkt dit nou zo goed? Er staat niet bijvoorbeeld ‘Pater Dolan sloeg Stephen hard op zijn hand’ of ‘De plak kwam keihard neer op Stephens tere hand’, of zoiets. Nee, het daadwerkelijke slaan en het neerkomen van de plak op Stephens vingers is zelfs amper beschreven. 

In onze zin (de eerste onderstreepte in het citaat hierboven) staat nog het woordje ‘slag’. Bij de slag op Stephens tweede hand (in de tweede onderstreepte zin) gaat de plak feitelijk alleen nog omhoog en lezen we meteen daarna over de geluiden, gevoelens en gevolgen. 

Joyce beschrijft dus – en dat vind ik het meesterlijke – vooral de ervaring: de fysieke reacties, dat wat Stephen ondergaat, wat hij voelt en welke uitwerking dat heeft. Als je de twee alinea’s vergelijkt, zie je goed hoe Joyce hier te werk gaat. De mouw suist omhoog, vervolgens klinkt er gekraak en dan krimpt of schrompelt de hand ineen. Bij dat laatste vind ik die metafoor van de hand die opkrult als een blad in het vuur erg mooi en verheven, en de ‘lijkbleke sidderende massa’ heeft juist iets smerigs en plastisch. Sidderen, rillen, tranen; angst, schaamte, woede. 

In de onderstreepte zinnen krijgen we bovendien twee keer een sensorische opsomming: ‘gloeiende brandende stekende tintelende’ en ‘felle krankzinnige tintelende brandende’. Zonder komma’s: ouch oei ai auwww!

Wat die dubbelepunt in onze zin daar doet, weet ik niet zo goed. Het tweede deel is niet per se een toelichting op het eerste deel. De dubbelepunt lijkt eerder een soort pauze aan te geven. Op dat punt begint de beschrijving van de tik eigenlijk opnieuw. De slag, het geluid dat erbij hoort en de hand die ineenschrompelt, daarmee hebben we de actie gehad. Maar Joyce benadrukt nog eens: geluid, pijn, tranen. 

Cricketbats revisited

Stephen haalt iets later trouwens zijn gram bij de rector van Clongowes. Als hij uitlegt wat er is gebeurd met zijn bril, de Latijnse les en de onrechtvaardige straf van studieprefect pater Dolan, belooft de rector met de pater te gaan praten om verdere afranselingen van Stephen te voorkomen. 

Met triomfantelijk gejuich wordt Stephen daarna door zijn klasgenootjes onthaald. Dan eindigt Joyce het hoofdstuk geweldig, met een beschrijving die we kennen, maar nu heel anders lezen: 

‘In de zachte grijze stilte kon [Stephen] het stuiteren van de ballen horen: en van her en der door de kalme lucht het geluid van de cricketbats: pik, pak, pok, puk: als druppels water in een fontein die zachtjes in het boordevolle bekken vallen.’


A Portrait of the Artist as a Young Boy – James Joyce, Oxford Classics …
Zelfportret van de kunstenaar als jonge man – James Joyce, vertaling Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes, Athenaeum, 2014.

Bezig met verwerken …
Gelukt! Je staat op de lijst.

Lees ook: