Huygens en Ter Braak (Otium 1)

Het humanistische idee van rust waar Huygens op teruggrijpt in ‘Hofwijck’ is niet zomaar een beetje luieren of de wilde natuur.

Huygens en Ter Braak
(Otium 1)

Een tamme wilderniss van woeste schicklickheden;
Soo noemt sich dit vertreck, ter liefde vande Reden

– Constantijn Huygens

Hofwijck, de bescheiden buitenplaats van Constantijn Huygens. Ik ben er op een steenworp afstand van geboren en opgegroeid, en mijn ouders zijn er getrouwd. Nu rijd ik er op werkdagen twee keer per dag langs in de trein en woon ik op loopafstand van Huygens’ voormalige stadswoningen in het centrum van Den Haag.

Toch ontdekte ik pas onlangs dat Huygens ook een uitgebreid gedicht over Hofwijck heeft geschreven. Ik bestelde de wetenschappelijke uitgave in twee lijvige boekdelen en terwijl ik daar wat in zat te bladeren, kwam ik op een ideetje voor een reeks blogposts.

Het bekendste verhaal over Hofwijck is dat Huygens de hele buitenplaats ontwierp naar menselijke maten. Vrij letterlijk: de tuin is echt aangelegd volgens de verhoudingen van het menselijk lichaam, met het huis op de plek van het hoofd. Aardig bedacht. Je kunt het van bovenaf nog steeds goed zien. Wel jammer dat het lichaam nu wordt doorsneden door het spoor waar ik dus in de intercity overheen raas. 

Vluchtheuvel van den Grooten Ambtenaar

Het grotere idee van Hofwijck was dat het voor Huygens een uitwijkplek moest zijn van het drukke hofleven: Hof–wijck. Dit idee van stadse drukte aan het hof versus de rust en natuur op het platteland past dan weer in een humanistische traditie die teruggaat tot Seneca, Cicero en Horatius. Dat blijkt dan weer uit Huygens’ gedicht Hofwijck.

Nu sta ik op het punt om zelf vanuit Den Haag terug te verhuizen naar Voorburg, en daardoor krijgt het verhaal van Hofwijck voor mij ineens nog meer betekenis. Goed, ik ben dan geen machtige diplomaat aan het hof zoals Huygens, maar het centrum van Den Haag is nu in andere opzichten best druk (bezorgscooters, kotsend uitgaanspubliek, vuilniswagens vroeg in de ochtend, schreeuwende sushichefs onder het slaapkamerraam). En oké, Voorburg is met de beste wil van de wereld geen platteland meer te noemen, maar ik hoop toch op een beetje meer rust dan in Den Haag.

Maar het humanistische idee van rust op het platteland waar Huygens op teruggrijpt in Hofwijck het gedicht en met Hofwijck het buitenhuis is niet zomaar rust of een beetje luieren en ook niet de wilde natuur. Nee, het is een heel specifiek en gecultiveerd tijdverdrijf dat bekent staat onder de chique Latijnse term otium. Daar ga ik een paar berichten over schrijven aan de hand van verschillende auteurs. 

Cultuur tot in de weilanden

Voor we in Hofwijck duiken, is het aardig om te lezen wat Menno ter Braak schreef over de buitenplaats. In 1937 bracht Ter Braak een bezoek aan Hofwijck. Hij was erg gepikeerd over de ‘schurftige gletscher’, zoals hij het spoor en de autoweg noemde, en vatte het idee van Hofwijck daarna mooi samen in een krantenstukje. 

Ter Braak benadrukt daarin dat Huygens niet echt op zoek was naar natuur, althans niet zoals we tegenwoordig vaak zijn wanneer we de drukte van de stad even willen ontvluchten. In deze zinnen probeert Ter Braak door contrasten duidelijk te maken waar edelen als Huygens met hun buitenhuizen op uit waren:

Deze patriciërs zochten niet de natuur van Rousseau, zij zochten evenmin de werkelijkheid van het naturalisme; zij zochten een mathematisch bepaald cultuur-eiland, waar zij in een volmaakte geslotenheid hun cultuurideaal konden beleven. Dit is niet de eenzaamheid van Don Quichote, noch de verlatenheid van Robinson Crusoë; dit is een gestyleerd rendez-vous voor personen, die de cultuur tot in de weilanden meedragen. Men bezie die oude kaart van Hofwyck, waarop Huygens zelf zijn aanteekeningen heeft gemaakt: in de ‘unendliche Ebene’ van Hollandsche weiden ligt een lusthof der menschen, niet der vogeltjes en paddestoelen! Geen spoor van het dweepen met de natuur, geen spoor ook van de romantische onderwerping aan de natuur als een hoogere macht, als een plaatsvervangster zelfs van de goddelijke macht; Huygens’ Hofwijck is geen Yellowstone Park, maar het is een bewuste cultureele constructie, een bewijs van hoogmoed eerder dan van lyrischen deemoed. 

Tegenwoordig zien we natuur vaak als ongerepte wildernis. De bergen, bossen en vulkanen van Yellowstone Park zijn daar een goed voorbeeld van – al heet zelfs dat gebied al ‘park’. Naar die opvatting van de wilde natuur, uit de Romantiek van de achttiende en negentiende eeuw, verwijst Ter Braak als hij het heeft over ‘de natuur van Rousseau’. 

Een tamme wilderniss

Hoewel Huygens in Hofwijck best veel schrijft over de bomen op zijn buiten en hij ook bepaald niet neerkijkt op de natuur, is het hem niet te doen om de wilde natuur. Eigenlijk blijkt dat al uit het feit dat het om een tuin gaat. Een tuin is op zich al een gecultiveerd stukje wereld – zeker zo’n strak ingerichte en bemeten Hollandse tuin als die van Hofwijck. De bomen heeft Huygens zelf laten overkomen uit het Mastbos in Breda en laten planten in zijn tuin.

Ter Braak vat het mooi: het gaat hier om een cultuur-eiland, een cultuurideaal en om een man die ‘cultuur tot in de weilanden’ meedroeg.

In Hofwijck gebruikt Huygens zelf ook het contrast tussen woeste natuur en zijn gecultiveerde tuin:

Een tamme wilderniss van woeste schicklickheden;
Soo noemt sich dit vertreck, ter liefde vande Reden

‘Woeste schicklickheden’ betekent ‘geordende woestheden’. Volgens de noten van Ton van Strien is dit een typisch huygensiaanse omkering van kern en bepaling. Zo maakt Huygens een chiasme van ‘tamme wilderniss en woeste schicklickheden’, waarmee hij het verschil tussen tam en woest, wildernis en orde extra benadrukt. De bomen groeien in principe vrijuit, schrijft Van Strien, maar wel allemaal in hun vak en binnen de ordening van de tuin.

Maar niet alleen de tuin zelf vormt een contrast met de eerder nog ongecultiveerde gronden. Ook de bezigheden die Huygens voor zich zag op zijn buiten waren niet zozeer gericht op de natuur maar op cultuur. Hoe dat ideaal er dan precies uitzag en welke activiteiten erbij hoorden, bekijken we de volgende keer.


Hofwijck – Constantijn Huygens, Monumenta Literaria Neerlandica, KNAW Press, 2008.
De paden van Hofwijck – Menno ter Braak, in Het vaderland, 1937.

Lees ook: